Geologia
1. Lurraren sorrera eta egitura
5. KONPOSIZIOA KONTUAN IZANIK
Hiru geruza:
Lurrazala:
Lurrazal kontinentala
Granitozkoa, eta kontinenteak
eratzen ditu
Lurrazal ozeanikoa
Basaltozkoa, eta ozeanoen
hondoa eratzen du
Mantua:
Peridotitazkoa
Nukleoa:
Burdin eta nikelezkoa
6. IKUSPUNTU DNAMIKOTIK
Hiru geruza:
Litosfera:
Litosfera kontinentala
Lurrazal kontinentalak (granitoak)
osatzen ditu.
Litosfera ozeanikoa
Lurrazal ozeanikoak (basaltoak)
osatzen ditu.
Mantua:
Litosfera azpiko goi-mantua
Zurruna da, eta uhin sismikoak
bizkortu egiten dira hor.
Behe-mantua
Goi-mantua baino
dentsoagoa da.
Nukleoa:
Kanpo-nukleoa
Alde batetik dentsoa da (burdinez),
eta bestetik, likidoa da (beroa denez gero).
Barne-nukleoa
Kanpo-nukleoaren konposizioaren
antzekoa,baina presio handian
dagoenez egoera solidoan.
6.1 D´´ GERUZA ETA MANTUKO KONBEKZIOA
Gutenberg-en etenean, mantuak eta
nukeoak elkar ukitzen duten lekuan
geruza bat dago, mantuaren eta nukleoaren
arteko trantsitzioa eratzen duena.
Konbekzio korronteek D´´ geruza
osatzen duten materialak eramaten
ditzte beraiekin. Gandor termiko izeneko
materialak beroko goranzko korronteak
eraman ditzakete, eta beheranzko
korronteek beherantz.
Subtema
6.2 GRADIENTE GEOTERMIKOA ETA MANTUKO KONBEKZIOA
Lurraren gainazala hotz egoteak eta
barnealdea bero egoteak, hau da,
gradiente geotermikoak, eragiten ditu
konbekzio korronteak
6.3 KANPO-NUKLEOKO KONBEKZIOA
ETA LURRAREN MAGNETISMOA
Kanpo-nukleoaren oinarriko eta gainazaleko temperaturaren alde oso handia da, eta hori dela eta, konbekzio-korronte indartsuak sortzen dira kanpo-nukleoaren barnean
Eroale elektriko likido baten higidurak (burdinarenak) sortzen eta iraunarazten du Lurraren eremu magnetikoa.
2. Litosferaren dinamika
1. HAINBAT BEHAKETA BAT DATOZ LITOSFERA HIGITU EGITEN DELA DIOEN EREDUREKIN
SOORERA
Alfred Wegener
Pangea izendatu zuen kontinente hura
Kontinenteen jitoaren teoria
Teoria mobilista izan zen
KONTINENTEEN JITOAREN EBIDENTZIAK
Froga geologikoak
(Afrikan, Hego Amerkan eta Antartikan)
Adib.: Australian hasten eta Antartikan amaitzen
Froga geografikoak
(Kontinenteen ertzak elkarri ahokatzen zaizkio)
Froga paleoklimatikoak
(Kontinenteak elkartzen baditugu eta guztien artean pangea osatzen badugu)
1.1 Ozeanoaren hondoaren ikerketa.Dortsalak
Bigarren Mundu Gerran dortsal ozeanikoak aurkitu zituzten.
ezaugarriak
Jatorri bolkanikoko goraguneak dira
Ez daude sedimentuz
Zerrenda paleomagnetiko simetrikoak dituzte
Zenbat eta urrunago egon ozeanoetako basaltozko arrokak dortsaletatik, orduan eta antzinakoagoak dira
Ozeanoaren hondoaren hedadura
Harry Hess
Ozeanoen hondoaren hedaduraren teoria argitaratu zuen
2. PLAKA LITOSFERIKOEN ERTZETAN, INTERAKZIO HANDIA DAGO HAIEN ARTEAN
Sorrera
Mantuak
Litosfera kontinentala
Litosfera ozeanikoa
2.1. Plaka litosferikoak
Lurreko litosfera plaka litosferiko izeneko zatietan banatuta dago.
Zazpi plaka nagusi daude
2.2. Subdukzioa eta plaka-ertz suntsitzaileak
Plaka ozeaniko bat litosfera azpiko mantuan hondoratzeko przesuari subdukzio esaten diogu, eta plaka ozeaniko baten ertza loditzen ea hozten denean hasten da.
Subdukzio-prozesua gero eta azkarragoa da.
Subdukzio-eremuetan,litosfera ozeanikoa goi- mantuan hondoratu, eta Lurrarengainazaletik desagertzen da. Horregatik, plaka-ertz suntsitzaile ere esaten diegu eremuei.
Lurrazal kontinentala
Lurrazal ozeanikoa
Goi-mantu litosferikoa
Litosfera azpiko mantua
2.3. Dortsal ozeanikoak eta faila eraldatzaileak
PLAKA-ERTZ ERAIKITZAILE
Dortsal ozenaikoetan, jarduera bolkanikoak ltosfera ozeaniko berria sortzen du. Hori dela eta, plaka-ertz eraikitaile esaten diegu.
FAILA ERALDATZAILE
Ozeanoen hondoaren hedadura haustura-eremu bakoitzetik sortzen denez gero, dortsalaren bi zati elkarrengandik bereiz daudenean, faila eremu bat sortzen da tartean, eta ebaki-higidura gertatzen da han.
PLAKA-ERTZ PASIBO
Faila eraldatzaileetan ez denez gero sortzen eta ezdenez gero suntsitzen litosferarik, plaka ertze mota horiek dira.
3. PLAKA LITOSFERIKOEN DINAMIKA LURREKO MAKINA TERMIKOAREN PARTE IKUSGAIA DA
Lord Kelvin
Lurra iraganean arroka urtuzko esfera bat izan zen suposizioan oinarrituz, kalkulatu zuen zenbat denbora behar izan zuen planetak egungo egoerara iristeko behar bezainbat hozteko, eta Lurrak gehienez ere90 milloi urte zituela ondorioztatu zuen.
Baina bere teoria ez zen zuzena, bi prozesuak mtelduegin baitzuten Lurra hozteko prozesua:
Elementu erradioaktiboen desintegrazioa.
Nukleo metalikoaren kristalizazioa.
3.1 Lurreko makina termikoaren motorra
Nukleoko tenperatura oso altua denez, Lurrak oso gradiente geotermiko nabamena du.
Mantuko konbekzio eragiten dituen prozesuak
Jarduera bolkanikoa
Basaltozko lurrazalaren birziklapena
Plaka litosferikoen higidura
3.2. Lurraren barneko makina termikoa
Prozesuan, mantuko tenperatura eta presio altuek bi modutan dute eragina:
Deshidratazioa
Azpiratzen diren sedimentuak bustitzen dituen ur gehiena galtzen du plakak.
Urtze partziala
Errazen urtzen diren mineralak likisotu egiten dira, eta granotoarenaren antzeko konposiszioa duen magma bat osatzen dute.
3.3 Gandor termikoak
Gandor termikoak D" geruzatik askatzen den material gainberotuko zutabeak dira.
Gandor litosferaren oinarrira iristen denean, berotu egiten du, eta bere hala, puntu bero bat sortzen da gainazalean.
Subtema
4. PLAKA OZEANIKOEN ARTEKO KONBERGENTZIATIK SUMENDI-UHARTEAK SORTZEN DIRA
Litosfera ozeanikoa dortsaletik urrundu ahala, hoztu eta loditu egiten da, baina jakin batean, subsidentzia termikoaren ondorioz, hautsi eta espontaneoki azpiratzen da.
Litosfera ozeanikoaren azpian azpiratzen da.
Plaka ozeanikoaen areko konbergentziaren ezaugarriak
Uharte arku
Ozeano fosa
Magma-ganberak
Akrezio prisma
Azpiratzen den plaka oso okertuta
5. LITOSFERA OZEANIKOAREN ETA KONTINENTALAREN KONBERGENTZIAK ETA MENDIKATE BOLKANIKOAK.
Litosfera ozeanikoa plaka kontinental baten
ertzean ere azpiratu daiteke. Hori gertatzean,
Lurrean lurrikarak izateko arriskurik handiena
duten eremuak sortzen dira.
ZERGATIK? Azpiratutako plakak presio handia
egiten du azpiratu gabeko plakaren azpian,
eta horregatik, jarduera sismikoa oso handia da.
Azpiratzen den plakak uharte-arku bat
edo ozeanoko beste erliebe-unitateren bat
eramaten duenean berekin:
Litosfera kontinentalaren gainean
gelditzen direnean, Obdukzio deritzo.
Kontinentearen gainean gelditzen
diren zatiei, ofiolita.
6. PLAKA KONTINENTALEN ARTEKO
KONBERGENTZIATIK TALKA-
ORGENOAK SORTZEN DIRA.
PLAKA KONTINENTALEN ARTEKO
KONBERGENTZIAREN EZAUGARRIAK
>Bi plaka kontinentalen arteko talka gertatzean.
>Plaken arteko marruskadurak deformazioa eta
metamorfismo eragin.
>Talka aurretik, bi plaken jalkitako sedimentuak
sedimentuak tolestu eta pilatu, goraguneak
sortzen.
>Sedimentuen artean, ofiolitak izan daitezke.
>Kontinenteek talka egitean, litosfera kontinentala
hautsi gin eta falla handiak sortu.
>Azkenean, plaka ozeanikoa askatu eta azpiratu.
>Geratzen dena, bi litosfera kontinentalak bata
sestean sartuta geldingen dira, bata bestearen
gainean.
6.1. TALKA-OROGENOAK ESPAINIAN.
PIRINIOAK ETA MENDIKATE BETIKOAK
Duela 60 bat milieu urne, charte bat zen
Iberia peninsular, itsasadar este eta sakon
bateo banantzen suena Europatik.
Pirinioetako iparraldeko failak zeharkatzen
buen itsasadar haren hondoa.
Hegoaldean, berriz, beste faila bat zegoen,
Gibraltarko faila.
Bi faila horiek poliki-poliki ekialderantz
desplazatu ziren. Azkenean, Iberia eta
Europa arteko litosfera ozeaniko txikia
Europan azpiratzen hasi zen, eta gero,
Iberiar plaka Europako kontinentearen
azpian sartu.
Talkaren ondorioz, sedimentuetatik sortutako
arroka sedimentarioak tolestu, eta Pirinioak
sortu. Magmatismoak, berriz, Pirinin axialak
sortu, granitozkoa.
Behin sortuta, Iberia plakak Alborango plakaren
kontra talka egen zuen, eta azkenean, Iberiar
plakaren gainean gelditu zen.
Haien sedimentuak, gaur egun tolestuta dauden
arroka sedimentarioak, Mendikate Prebetikoan
eta Mendikate Subbetikoan daude. Alborango
Plaka osatzen duken materialek, berriz, Sierra
Nevada eratu.
6.2. LURRIKARAK IZATEKO ARRISKUA
IBERIAR PENINTSULAN.
Pirinioek eta Mendikate Betikoek
konbergentzia-higidura amaitu arren,
goratze-prozesuak martxan jarraitzen dute.
Bi arrabio diera-eta dago jarduera sismikoa
Iberia penintsulan:
1.Goraguneen goratzeak distentsioa eragiten
du litosferan.
2.Ebaki-esfortsuak sortzen dira failetan.
Hiru faila nagusik cute eragina Iberiar plakan:
1. Pirinioetako iparraldeko failak.
2. Mendikate Betikoetako failak.
3. Gibraltarko failak
7. PUNTU BEROEK JARDUERA BOLKANIKOA
ERAGITEN DUTE ETA KONTINENTEAK
HAUSTEN DITUZTE.
7.1. PLAKA BARNEKO PROZESU
GEOLOGIKOAK LITOSFERA
OZEANIKOAN.
Puntu beroa litosfera ozeanikoan
badago, jarduera bolkanikoa sortzen
da. Ondorioz, sumendi-uharteak sor
daitezke edo basaltozko goi-lautadak.
7.2. PLAKA BARNEKO PROZESU
GEOLOGIKOAK LITOSFERA
KONTINENTALEAN.
Gandor termikoa litosfera kontinentalaren
aspiran badago, nenes zulatzen du.
Litosfera kontinentalak dentsitatea galtzen
du dilatatu egitean, eta ganador termikoak
eviten duen presioak bultza egiten dionean,
sabeldu egiten da. Sabeldurra ehunka
metrokoa izan daiteke, eta distentsioa
eragiten du lurrazalean, lurrazala hausten.
Rift eaten diogu haustura-eremuari, eta han,
magma basaltikoa sar daiteke, eta lurrazal
ozeanikoa eratu.
WILSON ZIKLOA
7.3. RIFTINGA IBERIAR PENINTSULAN
Gaur egun, Iberiar penintsula gora egiten
ari da.
Kostaldean, ohikoak dira hondartza goratuak
eta itsasoak sortutako abrasio-plataforma
goratuak.
Barnealdean, ordokiak goratzen ari direla
adierazten dute ibaietako terrazek eta higidura-
ordokiek, ibai-sareak erliebean ahokatzeko
ojera baitu ordokiak goratu ahala.
8. ISOSTASIAK LITOSFERAREN HIGIDURA
BERTIKALAK ERAGITEN DITU.
ISOSTASIA
Clarence E. Dutton geología. izan zen
lehena termino hau erabiltzen.
Hark proposatzen zuenez, mantuaren
gainean flotatzen dago lurrazala, eta
azpian, berriz, biskositate handiko egoera
likidoan dago mantua.
Arkimedesen printzipioa lurrazalari eta
mantuari aplikatzearen emaitza besterik ez
zen oreka isostatikoaren eredu hori.
Isostasiaren kontzeptua baliozkoa da oraindik
ere, baina gaur egun, badakigu, batetik,
hondoratzen eta goratzen den ez dela lurrazala
baizik eta litosfera; eta bestetik, litosfera azpiko
mantuak eragiten dio Arkimedesen bultzada.
ARKIMEDESEN PRINTZIPIOA
ISOSTASIA, TEKTONIKA ETA SEDIMENTAZIOA
Isostasiak litosfera eragiten dituen higidura
bertikalek ligadura jasaten ari diren erliebe-
unitateen portaera baldintzatzen dute, baita
Lurraren gainazalean sedimentuak pilatzen
ari diren eremuena ere; arro sedimentarioa.
Adibidez, Taklamakan basamortua, Txinako
arro sedimentarioa.
PLAKA OZEANIKO BATEN ETA PLAKA
KONTINENTAL BATEN ARTEKO
KONBERGENTZIAREN EZAUGARRIAK:
>Akrezio-prisma handi bat sortu ozeano-fosaren
ondoan. Presioaren ondorioz.
>Plaka kontinentala loditu eta orogeno bat sortu:
kontinente ertzeko mendikate bat, jarduera bolkanikoa duena.
Presioaren ondorioz.
>Magmatismoak jarduera bolkanikoa eragin.
>Lurrikaren hipozentroa sakona kontinentearen barnean,
eta azalekoa kontinentearen ertzean.
>Azpiratutako plakaren urtze partziala.
>Azpiratzen den plaka angelu txikia eratuz azpiratzen
da litosfera azpiko mantuan.
