3.GAIA: ESPAINIAR INPERIOAREN SORRERA

MONARKIA AUTORITARIOAK

Europakp errege batzuk beren autoritatea finkatu eta monarkia sendoak sortu.

Beren estatusa eusteko, norbekeriaz gobernatu (monarkia autoritarioa).

Monarkek hainbat neurri onartu:

Administrazio zentralizatua sortu.

Errege-armada iraunkorrak eratu.

Batzar ordezkatzaileen jarduera mugatu.

Zergak igo.

Diplomazia-lanei ekin.

EUROPAKO MONARKIAK ARO MODERNOAREN HASIERAN

5 monarkia handi finkatu

FRANTZIA. Frantzisko I.a erregearen agintaritzapean, Frantzia potentzia handi izatera heldu.

INGALATERRA. Tudor etxeko Henrike VIII.ak errege-boterea indartu eta eliza anglikanoa sortu.

ESPAINIA. Errege-erregina katolikoek Aragoiko eta Gaztelako Koroak batera gobernatu.

PORTUGAL. Joan II.ak errege-boterearen menpe jarri zuen aristokrazia.

ERRUSIA. Ivan III.a Handiak herrialdea hartu eta printzerria handitu. Geroago, Ivan IV.A iZUGARRIAK.

BARNE-ARAZOAK

Karlos V.aren inperioa

Karlos I.a Flandesen jaio eta hezi.

Flandiar kontseilariak jarri gobernu-karguetan 1517, Espainiara iritsi zenean.

1519an hil zen erregearen aitona, Maximiliano Austriakoa enperadorea.

1520an Alemanian enperadore izendatu (Karlos V).

Alemaniara joan zenean, Komuneroen Matxinada (1520) piztu:gazteluek beren ondoeza adierazi zuten matxinada horren bidez.

Karlosek komuneroak garaitu zituen goi-nobleziaren laguntzaz.

Ia aldi berean Valentzian eta Mallorcan Germaniak piztu ziren (Nobleziaren kontrako herri-erreboltak izan ziren).

Karlos I.ak nobleak babestu eta matxinatuak garaitu.

Erreboltek porrot egin zuten arren, Karlos I.ak gobernatzeko era aldatu.

Filipe II.aren monarkia hispanikoa

1556an Karlos I.ak koroari uko egin eta haren jabetzak banatu

Enperadore titulua eta Austriako lurrak anaia Fernandori

Gainerako jabetzak bere seme Filiperi.

Filipe II.ak Portugalgo Erresuma eta erresuma horrek Afrika, Asia eta Brasilen zituen jabetzak erantsi 1580an aitagandik oinordetzan jasotako lurrei. Urte berean Portugalgo erregea hil zen ordekorik gabe eta Filipe II.ak tronua hartu zuen Portugalgo infanta baten semea zelako.

Filipe II.aren inperioa garaiko boteretsuena izatera pasatu. Erregeak Madrildik gobernatu.

Filipe II.aren saio zentralizatzaileek kontrakotasun gogorra jaso zuten monarkia osatzen zuten erreinu batzuetatik (Aragoiko errebolta).

Filipe II.a katolizismoaren defendatzaile handia izan zen islamaren eta Erreforma protestantearen kontra.

Inkisizioaren papera indartu

Granadako moriskoen altxamenduari aurre egin. Moriskoen matxinada izugarri zapaldu zuten, 100.000 pertsona deportatu eta barreiatu zitiuzten Gaztelan barnan.

Inperioaren finantza arazoak

Inperioa mantentzea gastu handia zen.

Espainiak Amerikatik iritsitako urre eta zilar asko jaso.

Monarkek zergak igo, batez ere Gaztelan. Diru-sarrera horiek ez ziren nahikoak gastuei aurre egiteko eta zorpetu egin ziren.

Filipe II.ak hainbat bankarrot egin: zorren ordainketak eten eta zor horiei aurre egin ezin zelako.

KANPO-ARAZOAK

3 helburu nagusi XVI. mendean Espainiar Inperioko kanpo-politika baldintzatu: lurralde guztien jabetzari eustea, Europan Espainiaren hegemonia finkatu, fede katolikoa defendatu.

Frantziarekiko lehia

Frantzia izan zen XVI. mendeko monarkia hispanikoaren arerio nagusia.

Karlos I.a Frantziako Frantzisko I.aren kontrako gerran aritu zen erreinaldi osoan, Italiaren jabetzagatik.

Paviako gudua gertatu

Saint-Quentingo Guduan garaitu eta Cateau-Cambrésisko Itunak sinatzera behartu: sinatutako bake horri esker, Frantziak Espainiarentzat mehatxu izateari utzi.

Inperio turkoaren hedapena

Turkia Alemaniako zenbait lur konkistatzen saiatu. 1529an Viena setiatu.

Turkoen aliatu ziren pirata berbereen sarraldiek merkataritza zailtzen zuten mediterraneoan.

Karlos I.ak Tunisia konkistatu zuen.

Espainiak (Filipe II.ak) Veneziak eta aita santuak ituna sinatu. Horri esker Turkoak garaitu 1571ko Lepantoko Guduan.

Katolizismoaren defentsa

Inperio Santuan hainbat printze alemaniar batu ziren Erreforma protestantera eta Karlos I.ak horien kontra borrokatu katolizismoa defendatzeko.

1547ko Muhlbergeko guduan arrakasta handia baina Augsburgoko Aitorpenean erlijio-askatasuna aldarrikatu.

Filipe II.ak uste zuen monarkia hispanikoa zela protestantismoaren hedapenaren kontra katolizismoaren defendatzaile handia..

Katolikoen alde egin zuen Frantziako erlijio-gerretan.

Flandriako gerra

Kalbinismoa Herbeheretan barna zabaldu.

Protestanteen kontrako Filipe II.aren erlijio-politiken intolerantziak, zerga altuekin batera errebolta handia eragin 1566an.

Gilen I.a Orange-Nassaukoa buru zutela, iparraldeko probintziek independentzia aldarrikatu eta Probintzia Batuak izena hartu. Erregeak erabaki hori ez zuen onartu, beraz, 80 urte iraun zituen gerra luze eta garestia hasi zen, Espainiak ez zuen lurralde horren independentzia onartu.

Flandriaren kontrako gerrak merkataritza kaltetu zuen; Itsaso Baltikoarekin, Flandriarekin eta Ingalaterrarekin liskarrak ere ekarri.

Elisabet I,ak Herbehereetakoerreboltei lagundu izanak eragin zuen Filipe II.ak Itsas Armada Garaitezina Ingalaterraren kontra bidaltzea. Armada hau Potugaldik abiatu eta 1588an garaitu.

KONTINENTEAREN KONKISTA AZKARRA

Espainiak Karibeko uharteak okupatu zituen bakarrik XVI. mendearen hasieran: Espainiarrak ez ziren klimara egokitzen eta Europako laboreak ez ziren sustraitzen. Urre-ekoizpen urria. Kontinentea konkistatzera ekin.

Hainbat espedizio antolatu Erdialdeko Amerikan eta Hego Amerikan.

Espedizio hauek pertsona pribatuek zuzentzen zituzten, erregearengandik konkista-kapitulazioa jaso ondoren: erregearen baimena armada bat errekrutatzekon eta lurralde jakin bat konkistatzeko. Gastuak konkistatzaileak ordaintzen zituen.

Konkistatzaileek aurre egin zieten beraiek baino ugariagoak eta zibilizazio aurreratuak ziren herriei. Erraz garaitu 3 faktorei esker

Espainiako armen nagusitasuna

Indigenen antzinako sinesmenek

Amerikako herrien arteko liskarrak

MEXIKOREN KONKISTA

Hernán Cortes Kuban itsasoratu, 400 gizonen buru zela, Mexikoko golkoa esploratzeko asmoz.

Veracruzen lehorreratu zenean, han inperio handi bat zegoela jakin eta konkistatzea erabaki.

Cortés azteken hiriburuan sartu zen urte horretan, Tenochtitlán-en, eta Moctezuma enperadoreak egin ziren eta espainiarrek Tenochtitlánetik ihes egin behar izan zuten (Gau Tristea).

Tenochtitlán okupatu eta suntsitzeko agindu.

PERUREN KONKISTA

Francisco Pizarrok inken inperioaren konkista antolatu. Hernán Cortések egin zuen era berean inkek zapaldutako herrien etsaitasunaz baiatu eta inperioaren barne-arazoez ere. Inkak momentu horietan gerra zibil batean zeuden.

Pizarro eta 20 pertsona Cajamarca-ra iritsi ziren 1532an. Atahualpe inken enperadorea reso hartu: enperadoreak urretan ordaindu zien baina exekutatu egin zuten.

1533an konkistatzaileek Cuzco hartu zuten, inken hiri-burua baina lan luzea eta zaila izan zen lurralde osoa mendean hartzea: lurraldearen tamaina handiagatik eta inkek mendietan aurre egin zietelako.

DINASTIA-BATASUN BAT

1469an ezkondu Fernando eta Elisabet.

Gaztelako koroaren eta Aragoiko koroaren bateratzea gertatu.

Elkarrekin gobernatzen zituzten beren lurrak baina erresuma bakoitzak bere lege eta erakundeei eutsi zien.

ERREGE-AGINPIDEAREN INDARTZEA

Hainbat neurri hartu

Ermandade santua sortu Gaztelan: landa-eremuetan bidelapurretari aurre egiteko polizia.

Armada profesionala eta iraunkorra sortu.

Kantzilertzak indartu.

Korrejidoreak izendatu beren politika udalerrietan aplikatzeko.

Kontseiluak sortu monarkei gobernu-lanetan aholkuak emateko.

Ogasuna berrantolatu diru-sarrerak handitzeko

ERLIJIO-BATASUNA

Erlijio-batasuna inposatzen saiatu (musulmanak eta juduak erresuma kristauan bizi).

Inkisizioa sortu

Kristauak bihurtu nahi ez zuten juduek kanporatu egiten zituzten (juduen kanporaketa, 1492).

Musulmanen kanporaketa edo kristautzea agindu, 1502.

Kristau kanpotarrei morisko deitzen zien.

LURRALDE-HEDAPENA

Granadako Erresuma, 1492

Penintsulako azken lurralde musulmana: Gaztelako Koroaren barnean geratu.

Melilla, Oran eta Afrika iparraldeko beste leku batzuk ere konkistatu.

Kanariar uharteak, 1496

Kristobal Kolon Amerika aurkitzera eraman zuen espedizioa finantzatu: azken horrek eman zion hasiera Amerikako lurren konkistari.

Napolesko Erresuma erantsi 1504.

Fernandok Nafarroako Erresuma konkistatu 1512 (Elisabet hilik zegoela).

Monarkek ezkontzen bidezko aliantzen politika aplikatu Europako beste estatuekin

Aurkari nagusi zuten Frantziaren aurrean beren estatusa indartzeko.

INPERIOAREN ANTOLAKETA

Gobernu-organoak

Karlos I.ak eta Filipe II.ak zentralizazioa indartu

Espainiar Inperioak lege eta erakundeak zituzten hainbat lurraldez osatuta zegoen arren, lokarri bat zuten lurralde guztiek (Errege bera).

Lurralde bakoitzean gorteetan onartu behar ziren errege erabakiak (zerga berri bat sortu/lege berri bat atera).

Kontseiluak

Erregeak kontseiluen aholkua zuen.. Lurralde-kontseiluak lurralde bateko kontuez arduratzen ziren.

Gaikako kontseiluak zenbait gai ezpezifikoz arduratu

Estatu kontseiluaren erabakiak inperioan balio zuten bakarrak

lurralde bakoitzeko erregeorde/gobernadore bat (erregearen ordezkari, haren izenean gobernatzen zuten).

Kantzelergo eta auzitegiak zeuden (erregearen izenean irizpena ematen zuten justizia auzitegi gorenak ziren).

Lurralde batzuetako erakundeek zaintzen zuten erregeak haien berezko legerik ez urratzea (Aragoiko Justizia Gorenak).

Jarduera ekonomikoak

XVI. mendearen hasieran, Gaztela zen monarkia hispanikoaren sostengu ekonomiko nagusia.

Abeltsaintza trashumanteak ez zuen indarrik galdu artile-esportazioei esker (Errege-erregina Katolikoen garaian Mestari eman zitzaizkion pribilejioei esker).

Artisautza gora egin euskal siderurgia eta Gaztelako oihalgintzei esker. Baina goraldi nabarmenena merkataritzarena izan zen (inperio kolonialarekin zuten merkataritza monopolioagatik eta Amerikatik iristen ziren metal preziatuengatik. Sevilla eta Bilbo.

Gaztelako ekonomia indarra galtzen joan zen (prezioen gorakada eta zerga altuengatik)

Politika inperialaren kostuak Espainiako ekonomia agortu. Gaztelako aberastasuna beste lur batzuetara desbideratu etenik gabeko gerrak ordaintzeko (Flandriara eta Italiara).

HIZTEGIA/APUNTEAK

Ardi Merinoa oso garrantzitsua bere artileagatik.

Mesta: Artzai taldea.

Cañadas: Errepide batzuk.

Trashumantea: Gaztelako artaldeak gora eta behera egiten zuten (urtean 2 horrelako"trasladu").

Inflazioa: Bat-bateko diru gorakada.

AMERIKAKO LURRALDEEN ANTOLAKETA

Indietako gobernua

Errege-erregina Katolikoek Gaztelako koroari erantsi zizkioten Amerikan konkistatutako lurrak eta Gaztelako legeak aplikatu zizkieten (Indietako legeak).

Indietako kontseilua sortu, Amerikako lurraldeen gobernuaz aholkuak jasotzeko. 1542an, lege berriak aldarrikatu (Amerikako lurrak berrantolatu eta indiarrei eman beharreko tratua arautu).

Lurraldearen administrazioa 2 erregeorderritan antolatu: Espainia berrikoa eta Perukoa, horien buru erregeorde bat erregea ordezkatzen zuena.

Gobernaritza edo kapitaintzetan banatuta, gobernadore baten menpeko lurrak zirenak.

Gobernaritzak, korrejidoretzatan zatituta.

Amerikako hiri garrantzitsuenetan audientziak ezarri, legeak aplikatu eta justizia banatzeaz arduratzeko.

Gizarte koloniala

Espainiarrak arraza-irizpideen arabera antolatu zuten gizarte koloniala

Espainiarrak eta horien ondorengoak (Kreole), goi mailakoak.

Mestizoak, espainiar baten eta indiar baten seme-alabak, erdibideko mailakoak

Indiarrak ziren esklabulanak egiten zituztenak, nekazaritza eta abeltzaintza lanak. Kolonizatzaileekiko morrontzapean bizi.

Esklabo beltzak, Afrikatik eraman zituzten lan gogorrenak egiteko, gaixotasunen eta gerren ondorioz indiar biztanleria asko gutxitu zen eskualdeetan.

BALIABIDEEN USTIAKETA

Konkistak metal preziatu hobi oso oparo batzuk utzi zituen espainiarren esku. Potosikoa (Bolivia) eta Zacatecasekoa (Mexiko).

Meatzeen ustiaketarako, mita izeneko lan-sistema erabiltzen zen, indigenentzat nahitaezko lan-sistema eta oso baldintza gogorretan egiten zuten lan.

Konkistatzaileek nekazaritza- eta abeltzaintza-etxaldi handiak sortu Amerikan. Horietan landatzen ziren honako hauek:tabakoa, artoa, azukre-kanabera, garia, mahatsa, olibondoak...Nekazaritza-ustiategi horietan enkomienda zeritzon sistemaren arabera lan egiten zen: erregeak kolono bati (enkomenderoa) lur sorta bat ematen zion landu zezan.

Sorta horien barne zeuden lur horretan bizi ziren indiarrak.

Enkomenderoa indiarrak babestera behartuta, horiei fede kristauaren araberako hezibidea ematera ere;

Indiarrek lurra lantzen zuten ordainetan; baina, indiarrek gehiegikeriak eta tratu txarrak jasan zituzten eta enkomienda morrontza mota bat baino ez zen izan.

Amerikaren merkataritzak berebiziko garrantzia izan. Merkataritza hori errege-monopolioa zen eta Sevillako kontratazio Etxearen ardurapenean zegoen. Indietako ontzidiak sortu ziren itsasontziak piraten eta kortsarioen erasoetatik babesteko.

BATZAR NAGUSIAK

XVI. mendean euskal lurraldeak bere erakundeak finkatzen eta indartzen jardun.

Batzar nagusiak izan ziren erakunde garrantzitsuenak XIX. mendera arte. Lurralde historiko bakoitzaren ordezkari ziren.

Batzarkide izateko ordezten zen hiribilduko biztanlea izan behar. Elizgizonek eta letratuek ezin zuten parte hartu.

FORU-GIZARTEA ETA -ERREGIMENA

Zerga-askatasun eta hainbat pribilegio ziren. 3 mendeetan zehztuz joan zen. Foru xedapenen oinarria Erdi Arotik izandako ohiturak izan ere beste asko monarkek onetsi zituzten, Batzar Nagusiek eskatuta.

4 pribilegio

Kaparetasuna: Euskal lurraldeetan jaiotako biztanleei kaparetasuna aitortu eta nobletzat hartu. Pribilegiodunen estamentukoak ziren eta ez zuten Monarkia Hispanikoak ezarritako zergak ordaindu beharrik.

Soldadutza: Biztanleek nork bere lurraldearen defentsa militarrean soilik parte hartzeko betebeharra zuten; beraz, soldadu jasotzearen truke.

Aduana-eskubideak: Askatasun handia zegoen produktuen sarrera eta irteeretarako eta ez zen aduana-eskubiderik ordaindu behar zenbait produkturengatik (gatzarengatik);

Foru-baimena: Euskaldunek XIX. mendera arte erabilitako eskubidea. Eskubide horren arabera, salbuetsita zeuden Gaztelako Koroak Erdi Aroan ezarritako zerga gehienak ordaintzetik, Monarkia Hispanikoak ezarritako zerga gehienak ordaintzetik baita ere.

EKONOMIA-JARDUERAK

Euskal lurraldeek baliatu egin ziren Monarkia Hispanikoarekiko eta Europako iparraldeko lurraldeekiko zuten geografia-kokapen-estrategikoa eta bitartekaritza-lanetan jardun zuten Gaztelaren eta Europako iparraldearen arteko merkataritza oparoan.

Bilboko, Debako eta Pasaiako portuek artilea Herbehereetako portuetara esportatu.

Amerikaren esplorazio eta ustiapenean eta merkataritzan euskal familia asko aberastu.