BEHE-PELOLITOA
(350.000/100.000 B.P)

Homo Erectus

H. Anteneanderthalesis

H.ergaster

H. heidelbergensis

H. antecessor.

Atapuerkako hezurren Leizean agertutako gizakiarentzako proposatu den deitura da. (altuagoak eta indartsuagoak)

Oinarrizko lehengaia larrua eta landare zuntzak. Jantziak josten (botoirik ez). Zati ezberdinak korapiloekin lotzen zituzten.

Atari zabalean eraikitako kanpalekuetan bizitzen ziren, erreketatik gertu egoteko. Egiturari dagokionez, adarrez eraikitzen ziren, eta gainean larruzko estaldura ipintzen zuten. Erdiko suaren inguruan ez hiruzpalau etxola zeuden. Batzuk kobazuloak erabiltzen zituzten, hala nola, leizetxikiko kobazuloa.

Denetariko egoera klimatikoak zituzten.
Gehienak, hotzak eta epelak.

Oraindik ez da ezer argi aurkitu

Suaren teknika menperatuta zeukan, suharri eta piritak elkar jotzean sortutako txinpartaz abiatuta. Bestalde, tresna gehienak (lantzak, porrak) zurezkoak. Harrizko tresnak arkaikoak ziren, lanabes handiak eta oso ukitu gutxirekin egiten zituzten. (suharria, hareharria, kuartzoa...)

Landare-produktuen hornikuntzak (fruituak, sustraiak, azala,hostoak). Elikadura nagusia landare elikagaiak ziren. Jaten zuten okela, ehizatutako animalia txikietatik zetorren (erbiak, untxiak, kaskarinak eta agian arrain edo txori batzuk). Haratusteljaleak ziren (ez ehiztari trebeak)

Fauna

Garai hotzetan

mamuta, iledun errinozeroa,elurretako erbia, jatuna eta antzeko animaliak.

Klima epelan

oreina,orkatza, zaldia, basurdea edo felido gehienak, hiena, katamotza, basakatua, etab...

Landaredia

Garai hotzetan

Zuhaitzak urriak baina gehienak koniferoak (pinua eta izeia).Paisaia tundra edo estepa hotza, belar altu eta horia.

Klima epeletan

Hurritza, haritza, artea, urkia, haltza ibaien ertzetan belardi paisaiekin batera.

Homo sapiens neanderthalensis edo Neanderthal gizakia izan zen garai honetan nagusi.

Landare-zuntzak eta larrua ziren janzkeran oinarrizko lehengaiak, korapilo batez lotua. Tendoiak edo animalien ileak gehiago erabiltzen ziren.

Atari zabalean, erreketatik gertu eta terrazen gainean eraikitako kanpalekuetan. Beste askotan, harpe edo haitzuloetan azalez egindako egituretan. Taldeak, 8/10 gizabanako bitartekoak.

Deneterikoak, orokorrean hotzak eta epelak

Euskal Herrian Neanderthalen ehorzketa batzuk ezagutzen ditugu, lehenengo erritu batzuk.

Teknologia harrizko tresnerian zentratuta zegoen. Levallois teknika berria garatu zen, aurrez pentsatutako erako printzak egiteko.

Harrapariak ziren gizakiak, baina oportunistak edo espezializatu gabeak. Eskura zutena ehizatzen eta biltzen zuten. Gosea pasatzen zuten neguko hilabeteetan.

GARAI EPELETAN

Animaliak: mamuta edo elurretako erbia.
Zuhaitzak: koniferoak.
Paisaia: tundra edo estepa hotzak.

GARAI HOTZETAN

Animaliak: zerbidoak, basurdeak eta uroak.
Zuhaitzak: hostogalkorrak.
Paisaia: belardi berde altuak.

Homo sapiens sapiens
edo Cro-Magnon gizakia.

Landare-zuntzak eta haien artean lehenengo ehunak. Josita eta botoiekin izaten ziren. Larrua lehentasun galdu. Oinetako gisa, landare zuntzez eginiko abarkak ziren.

Harpeak eta zabaleko kanpalekuak, baina oraindikan sasibiltariak ziren . Buztina eta pezoa erabiltzen hasi. (etxeak etxolak deitzen hasi ziren)

Egungoa baino hezeagoa (optimum climaticoa)
Bukatzean gaur egungoaren ia bezalakoa.

Alde batetik,Megalitoen eraikuntza (trikuharriak adibidez), hileta-monumentu eta antolakuntza kolektiboaren zeinu gisa. Bestetik, talde-ehorzketak eta haien errituak.

Zeramika garatu zen teknologia berri bezala. Harria leundu zen aizkorak egiteko. Harrizko eta hezurrezko gutxiago tresneria erabiltzen zen. Garapen handia soinapainduran. Lehen metala urrea izan zen (hau mailekatzen zuten)

Ekoizpen-ekonomia sartu zen eta ekonomia harraparia ez zegoen baztertuta. Inguruaren antropizazioa, edo gizakiak eragindako eraldaketa ekologikoa nabarmena da hasiera-hasieratik.

Harizti mistoko basoak. Paisaia egungoaren parekoa zen, gaur egungo animali eta landare-espezie basatiekin. Landare eta animali espezie etxekotuak sartu ziren (laboreak edo zituak landaretan, eta ahuntz, ardi, behi eta txerriak abereetan) txakurra aurreko garaia.

Homo sapiens sapiens edo Cro-magnon bezala ezagutzen dugu.

Mota asko erabiltzen zituzten bere arropak egiteko, belarra, lastoak edo hostoak esate barerako. Larrua lehengai nagusia zen (josita eta botoiekin). Abarka bezalako oinetakoa erabiltzen zutela uste dute.

15-20 lagun osatzen zituzten bizi taldeak. Kobazulo txikietan, atari zabaletan eta harpeetan bizitzen ziren.

Pleistozenoko garai hotzena izan zen. Itsasoko zati handi bat izoztu zen eta itsaso maila 120 metro gutxiagokoa zen.

Hilobiratzeek, labar-arteak eta arte higikorrak bereizi. Musikaren zantzuak (txirulak Isturitzen), eta dantza ere egon zitekeen.

Harrizko tresneriaren barruan, anizte-prozesua eman zen (tresnak txikiago eta luzeago)(leptolitizazio)Adibidez: zizela, karraskagailua, zulagailu... Hezurrezko tresneriaren barruan, ostera, hagaxkak, jostorratzak eta arrankaziak , adibidez: Zintzilikariak, botoiak...

Sistema orekatu batean harraperiak ziren. Hilabetez hilabete, arrantza bilketa eta ehiza planifikatuak praktikatzen zituzten. Horrez gain, ehizetan laguntzeko etxekotu zen txakurra.

GARAI EPELETAN

Ezagutzen ditugun espezie eta landareak bizi ziren. Basohostogalkorren landarei dagokionez eta animalieen artean oreina, orkatza, zaldia, basurdea eta felidoak.

GARAI HOTZETAN

Mamuta, iledun errinozeroa, elurretako erbia, jatuna eta antzekoak eta koniferoak zuhaitzen artean

Homo sapiens sapiens edo Cro-magnon bezala ezagutzen dugu.

Denetariko landare-zuntzak ziren. Oinarrizko lehengaia larrua (josita botioekin).Oinetakoak abarketen itxurako zerbait erabiltzen zuten. Landare-baliabideak ugaldu ziren jazkeran

Hobekuntza klimatologiai esker, kobazuloak baztertzen hasi ziren. Aztarnategiak atari zabaleko kanpalekuetan edo harpeetan zeunden. Euskal Herriko lurralde guztietan bizitzeko aukera zegoen.

Pleistozenoa bukatu eta Holozenoalima hasi. Klima epeldu zen. Hezetasun handiagoa zen, gero, gaur egungo egoerara hurbildu zen.

Labar-artea desagertu zen, eta arte higikorra, ia-ia. Lehenengo banako hobiratzeak epipaleolitiko etapakoa dira. Beste munduko sinesmen bat sortu zen.

Beherakada egon zen hezurrezko tresnerian eta harrizkoa, egokitu zen leptolitizazio-prozesuan. Tresna konposatuak eta hortzak ugaritu bereizi ziren. Egurrezko tresna ugari ezagutzen dira, kontserbatu direlako( amuak, arrankaziak, hagaxkak... aurkitu dira)

Egokitzeko garaia zen, desagertu edo lekuz aldatu behar zuten. Aurreko sistematizazioa mantendu zuten. Arrantza eta landare-produktuen bilketa ugaritu ziren, eta aniztasun handiagoa egon zen elikagaietan. Landare eta onddoakin botikak egin, medikuntza bezala

Fauna

Garai Hotzetan

Elur-oreina, errinozeroa, mamuta... baina desagertu egin ziren guztiz.

Garai epeletan

Basurdea, orkatza, basakatua eta katamotza

Landaredia

Landaredian, arbola hostogalkorrek (hurritza eta haritza) kolonizatu zituzten aldi hotzetan.

Homo sapiens sapiens edo Cro-Magnon gizakia.

Denetariko landare-zuntzak (belarrak, lastoak...),eta tartean ehunak, larruak eta denetariko animali zuntzak ere bai. Artilezko jantziak josita eta botoiekin zeuden. Lehengai horiekin oinetakoak egiten zituzten. Jantziak fibulekin lotzen zituzten. Gizonek burdinazko armak erabiltzen zituzten .

Herrixkak handitu ziren (100+ etxebizitzak). Ibai gainetako lekuak aukeratzen zituzten herrixkok kokatzeko. kobazuloak oso gutxitan erabiltzen ziren. Herrixka guztietan hirigintza-antolamendua zegoen.

Egungoaren parekoa, nahiko epela, eta lehorragoa Hegoaldean Iparraldean baino.

Errausketa hileta-erritu bezala zabaldu zen. Hildakoen gorpuak erre eta errautsak harrespiletan sartu. Idazketa alfabetikoa erromatarrekin batera iritsi zen EH burdin aroaren amaieran.

Tresneriaren bidez, lantzen oso zaila den burdingintza garatu zen. aurreko garaietako aurrerapenak pilatu ziren: harrizko, hezurrezko eta metalezko tresnak, zeramikagintza eta ehungintza. Gainera, zeramikari dagokionez, I. eta II. Burdin Aroen artean tornua erabili zen.

Ekoizpen-ekonomia zen nagusi. Ekoizpen-jarduerak modernoak ziren. lekadunak eta zitu edo laboreak txandakatu egiten ziren, ongarriak erabili, nekazaritzako zikloa osatu egiten zen. Txanpona sortu eta erabili hasi.

Egungoaren parekoa, landare eta animali espezie etxekotu (laboreak, ahuntzak, ardiak, behiak eta txerriak) eta basatiak barne. Etxe-abereen artean oiloa ere sartu zen,