BURDIN AROA
g.g.b. 2.800/erromanizazioa.
Egungoaren parekoa, landare eta animali espezie etxekotu (laboreak, ahuntzak, ardiak, behiak eta txerriak) eta basatiak barne. Etxe-abereen artean oiloa ere sartu zen,
Ekoizpen-ekonomia zen nagusi. Ekoizpen-jarduerak modernoak ziren. lekadunak eta zitu edo laboreak txandakatu egiten ziren, ongarriak erabili, nekazaritzako zikloa osatu egiten zen. Txanpona sortu eta erabili hasi.
Tresneriaren bidez, lantzen oso zaila den burdingintza garatu zen. aurreko garaietako aurrerapenak pilatu ziren: harrizko, hezurrezko eta metalezko tresnak, zeramikagintza eta ehungintza. Gainera, zeramikari dagokionez, I. eta II. Burdin Aroen artean tornua erabili zen.
Portera sinbolikoak
Errausketa hileta-erritu bezala zabaldu zen. Hildakoen gorpuak erre eta errautsak harrespiletan sartu. Idazketa alfabetikoa erromatarrekin batera iritsi zen EH burdin aroaren amaieran.
Egungoaren parekoa, nahiko epela, eta lehorragoa Hegoaldean Iparraldean baino.
Herrixkak handitu ziren (100+ etxebizitzak). Ibai gainetako lekuak aukeratzen zituzten herrixkok kokatzeko. kobazuloak oso gutxitan erabiltzen ziren. Herrixka guztietan hirigintza-antolamendua zegoen.
Denetariko landare-zuntzak (belarrak, lastoak...),eta tartean ehunak, larruak eta denetariko animali zuntzak ere bai. Artilezko jantziak josita eta botoiekin zeuden. Lehengai horiekin oinetakoak egiten zituzten. Jantziak fibulekin lotzen zituzten. Gizonek burdinazko armak erabiltzen zituzten .
Homo sapiens sapiens edo Cro-Magnon gizakia.
EPIPALEOLITOA
(10.500/6.000 B.P.)
Landaredian, arbola hostogalkorrek (hurritza eta haritza) kolonizatu zituzten aldi hotzetan.
Garai epeletan
Basurdea, orkatza, basakatua eta katamotza
Garai Hotzetan
Elur-oreina, errinozeroa, mamuta... baina desagertu egin ziren guztiz.
Egokitzeko garaia zen, desagertu edo lekuz aldatu behar zuten. Aurreko sistematizazioa mantendu zuten. Arrantza eta landare-produktuen bilketa ugaritu ziren, eta aniztasun handiagoa egon zen elikagaietan. Landare eta onddoakin botikak egin, medikuntza bezala
Beherakada egon zen hezurrezko tresnerian eta harrizkoa, egokitu zen leptolitizazio-prozesuan. Tresna konposatuak eta hortzak ugaritu bereizi ziren. Egurrezko tresna ugari ezagutzen dira, kontserbatu direlako( amuak, arrankaziak, hagaxkak... aurkitu dira)
Labar-artea desagertu zen, eta arte higikorra, ia-ia. Lehenengo banako hobiratzeak epipaleolitiko etapakoa dira. Beste munduko sinesmen bat sortu zen.
Pleistozenoa bukatu eta Holozenoalima hasi. Klima epeldu zen. Hezetasun handiagoa zen, gero, gaur egungo egoerara hurbildu zen.
Hobekuntza klimatologiai esker, kobazuloak baztertzen hasi ziren. Aztarnategiak atari zabaleko kanpalekuetan edo harpeetan zeunden. Euskal Herriko lurralde guztietan bizitzeko aukera zegoen.
Denetariko landare-zuntzak ziren. Oinarrizko lehengaia larrua (josita botioekin).Oinetakoak abarketen itxurako zerbait erabiltzen zuten. Landare-baliabideak ugaldu ziren jazkeran
GOI PALEOLITOA
(35.000/10.000 B.P.)
Mamuta, iledun errinozeroa, elurretako erbia, jatuna eta antzekoak eta koniferoak zuhaitzen artean
Ezagutzen ditugun espezie eta landareak bizi ziren. Basohostogalkorren landarei dagokionez eta animalieen artean oreina, orkatza, zaldia, basurdea eta felidoak.
Sistema orekatu batean harraperiak ziren. Hilabetez hilabete, arrantza bilketa eta ehiza planifikatuak praktikatzen zituzten. Horrez gain, ehizetan laguntzeko etxekotu zen txakurra.
Harrizko tresneriaren barruan, anizte-prozesua eman zen (tresnak txikiago eta luzeago)(leptolitizazio)Adibidez: zizela, karraskagailua, zulagailu... Hezurrezko tresneriaren barruan, ostera, hagaxkak, jostorratzak eta arrankaziak , adibidez: Zintzilikariak, botoiak...
Hilobiratzeek, labar-arteak eta arte higikorrak bereizi. Musikaren zantzuak (txirulak Isturitzen), eta dantza ere egon zitekeen.
Pleistozenoko garai hotzena izan zen. Itsasoko zati handi bat izoztu zen eta itsaso maila 120 metro gutxiagokoa zen.
15-20 lagun osatzen zituzten bizi taldeak. Kobazulo txikietan, atari zabaletan eta harpeetan bizitzen ziren.
Mota asko erabiltzen zituzten bere arropak egiteko, belarra, lastoak edo hostoak esate barerako. Larrua lehengai nagusia zen (josita eta botoiekin). Abarka bezalako oinetakoa erabiltzen zutela uste dute.
Homo sapiens sapiens edo Cro-magnon bezala ezagutzen dugu.
NEOLITOA
6.000/4.500 B.P.
Harizti mistoko basoak. Paisaia egungoaren parekoa zen, gaur egungo animali eta landare-espezie basatiekin. Landare eta animali espezie etxekotuak sartu ziren (laboreak edo zituak landaretan, eta ahuntz, ardi, behi eta txerriak abereetan) txakurra aurreko garaia.
Ekoizpen-ekonomia sartu zen eta ekonomia harraparia ez zegoen baztertuta. Inguruaren antropizazioa, edo gizakiak eragindako eraldaketa ekologikoa nabarmena da hasiera-hasieratik.
Zeramika garatu zen teknologia berri bezala. Harria leundu zen aizkorak egiteko. Harrizko eta hezurrezko gutxiago tresneria erabiltzen zen. Garapen handia soinapainduran. Lehen metala urrea izan zen (hau mailekatzen zuten)
Poertaera sinbolikoa
Alde batetik,Megalitoen eraikuntza (trikuharriak adibidez), hileta-monumentu eta antolakuntza kolektiboaren zeinu gisa. Bestetik, talde-ehorzketak eta haien errituak.
Egungoa baino hezeagoa (optimum climaticoa)
Bukatzean gaur egungoaren ia bezalakoa.
Harpeak eta zabaleko kanpalekuak, baina oraindikan sasibiltariak ziren . Buztina eta pezoa erabiltzen hasi. (etxeak etxolak deitzen hasi ziren)
Landare-zuntzak eta haien artean lehenengo ehunak. Josita eta botoiekin izaten ziren. Larrua lehentasun galdu. Oinetako gisa, landare zuntzez eginiko abarkak ziren.
Homo sapiens sapiens
edo Cro-Magnon gizakia.
ERDI PALEOLITOA
(100.000/35.000 B.P.)
Fauna eta landaredia
GARAI HOTZETAN
Animaliak: zerbidoak, basurdeak eta uroak.
Zuhaitzak: hostogalkorrak.
Paisaia: belardi berde altuak.
GARAI EPELETAN
Animaliak: mamuta edo elurretako erbia.
Zuhaitzak: koniferoak.
Paisaia: tundra edo estepa hotzak.
Harrapariak ziren gizakiak, baina oportunistak edo espezializatu gabeak. Eskura zutena ehizatzen eta biltzen zuten. Gosea pasatzen zuten neguko hilabeteetan.
Teknologia harrizko tresnerian zentratuta zegoen. Levallois teknika berria garatu zen, aurrez pentsatutako erako printzak egiteko.
Euskal Herrian Neanderthalen ehorzketa batzuk ezagutzen ditugu, lehenengo erritu batzuk.
Deneterikoak, orokorrean hotzak eta epelak
Atari zabalean, erreketatik gertu eta terrazen gainean eraikitako kanpalekuetan. Beste askotan, harpe edo haitzuloetan azalez egindako egituretan. Taldeak, 8/10 gizabanako bitartekoak.
Landare-zuntzak eta larrua ziren janzkeran oinarrizko lehengaiak, korapilo batez lotua. Tendoiak edo animalien ileak gehiago erabiltzen ziren.
Homo sapiens neanderthalensis edo Neanderthal gizakia izan zen garai honetan nagusi.
BEHE-PELOLITOA
(350.000/100.000 B.P)
Fauna eta Landaredia
Landaredia
Klima epeletan
Hurritza, haritza, artea, urkia, haltza ibaien ertzetan belardi paisaiekin batera.
Zuhaitzak urriak baina gehienak koniferoak (pinua eta izeia).Paisaia tundra edo estepa hotza, belar altu eta horia.
Fauna
Klima epelan
oreina,orkatza, zaldia, basurdea edo felido gehienak, hiena, katamotza, basakatua, etab...
Garai hotzetan
mamuta, iledun errinozeroa,elurretako erbia, jatuna eta antzeko animaliak.
Ekonomia
Landare-produktuen hornikuntzak (fruituak, sustraiak, azala,hostoak). Elikadura nagusia landare elikagaiak ziren. Jaten zuten okela, ehizatutako animalia txikietatik zetorren (erbiak, untxiak, kaskarinak eta agian arrain edo txori batzuk). Haratusteljaleak ziren (ez ehiztari trebeak)
Garapen teknikoa
Suaren teknika menperatuta zeukan, suharri eta piritak elkar jotzean sortutako txinpartaz abiatuta. Bestalde, tresna gehienak (lantzak, porrak) zurezkoak. Harrizko tresnak arkaikoak ziren, lanabes handiak eta oso ukitu gutxirekin egiten zituzten. (suharria, hareharria, kuartzoa...)
Portaera sinbolikoak
Oraindik ez da ezer argi aurkitu
Klimatologia
Denetariko egoera klimatikoak zituzten.
Gehienak, hotzak eta epelak.
Asentamenduak
Atari zabalean eraikitako kanpalekuetan bizitzen ziren, erreketatik gertu egoteko. Egiturari dagokionez, adarrez eraikitzen ziren, eta gainean larruzko estaldura ipintzen zuten. Erdiko suaren inguruan ez hiruzpalau etxola zeuden. Batzuk kobazuloak erabiltzen zituzten, hala nola, leizetxikiko kobazuloa.
Janzkera
Oinarrizko lehengaia larrua eta landare zuntzak. Jantziak josten (botoirik ez). Zati ezberdinak korapiloekin lotzen zituzten.
Gizakia
Neanderthal-aurreko gizakiak bizi izan ziren.
H. antecessor.
Atapuerkako hezurren Leizean agertutako gizakiarentzako proposatu den deitura da. (altuagoak eta indartsuagoak)
H. heidelbergensis
H.ergaster
H. Anteneanderthalesis
Homo Erectus
