LURRAREN BANAKETA

r

"P" eta "S" uhinek lurraren barnealdean duten portaeran oinarrituta, sismologiak barnealde horren bi eredu edo irudikapen egiten ditu:eredu geokimikoeredu geodinamikoa

EREDU GEODINAMIKOA

r

Lurraren barne-egitura azaltzeko eredu geodinamikoak oinarritzat hartzen du zer egoera fisikotan (plastikotasuna, zurruntasuna eta dentsitatea) dauden geruzak eta zer propietate mekaniko dituzten, beren presio eta tenperaturei erantzuteko.

MESOSFERA

Zabaltzen da 670 kilometrotik "D" geruza arte.

Geruza hau oso sendoa da baina aldi berean konbekzio korronteak jariatzeko gai da.

ASTENOSFERA

D'' GERUZA

Kokapena: azpiko mantuaren basea, hau da mesosferaren eta endosferaren arteko trantsizio aldea da. Lodiera: 100-400 km. Tenperatura: 3000º. Konposizioa: manturen materialen gorpuzkiz osatuta dago. Geruza honetan manturen konbekzio korrienteak hasten dira.

ENDOSFERA

Lurraren nukleoa da. Pisu handia du eta izugarrisko tenperatura eta dentsitate handiak ditu. Nikelaz, burdinez eta beste metal batzuez osatuta dago.

Lur planetaren goi mantuko zonaldea, litosferaren azpian kokatua eta plaka tektonikoen mugimenduan eta egokitzapen isostatikoetan dago murgildua

EREDU GEOKIMIKOA

r

Eredu estatiko edo geokimiko izenekoa geruzen konposizioan oinarritzen da.

LURRAZALA

GOI-MANTUA

BEHE-MANTUA

KANPO-NUKLEOA

BARNE-NUKLEOA

UHINAK

Uhin primarioak (P)

Azkarrenak dira.

Partikulek uhinaren noranzko berean bibratzen dute, konpresio- eta deskonpersio-higiduren bidez.

Material solidoak nahiz likidoak zeharkatu ditzakete (likidoak zeharkatzean, abiadura murrizten da).

Uhin sekundarioak (S)

Abiadura txikiagoa dute.

Partikulek uhinaren ibilbidearekiko zut bibrtzen dute.

Material solidoetan zehar soilik hedatzen dira.

LITOSFERAREN DINAMIKA

KAPAK

Kontinentala

Granitoz osatuta dago eta kontinente masak osatzen ditu. Harri sedimentarioz eta kotsolidatu gabeko sedimentuaz estalita dago gainazal hau. 30 km-tik 70 km-rantz distantzia du.

Ozeaniko

Ozeanoaren hondoak sortzen ditu eta basaltoz eta graboz osatuta dago. 10km-ko distantzia du.

LITOSFERAKO HIGIDURAK

BERTIKALAK

Litosfera zurruna litosfera azpiko mantuaren gainean flotatzen dago, isostasia izeneko flotatze-oreka baten bidez.

Litosferaren gaineko pisua areagotzeak litosfera hondoratzea eragin dezake, fenomeno horri subsidentzia esaten zaio.

HORIZONTALAK

WEGENER

Alfred Wegenerrek kontinenteen jitoaren hipotesia planteatu zuen.

Duela 300 milioi urte kontinente guztiak kontinente-masa bakar batean bat eginda zueden, Pangea deiturikoa.

Froga geografikoak:

Kontinenteak puzzle baten moduan ahokatzen dira.

Froga paleoklimatikoak:

Duela 300 milioi urte gertatutako glaziazio batek utzitako arrastoak dira adibideetako bat.

Froga paleontologikoak:

Antzeko animalia eta landareen fosilak aurkitu dira zenbait kontineteetan. Aurkikuntza horretan azalpen bakarra da kontinente horiek elkartuta egon izana iraganean.

OZEANO-HONDOEN HEDAPENAREN HIPOTESIA

Ozeanoaren azterketa ugari egin ziren sonar teknologiaren garapenari esker. Gainera, garai hartan, harrien hondar-magnetismoan eta erradiaktibitatean oinarrituta metodo berri batzuk prestatu ziren.

HARRY HESS (1962)

Ozeano-hondoen hedapena dortsaletan gertatzen da; izan ere, jarduera bolkanikoak eta hondoa pixkanaka aldatzeak lurrazal ozeaniko berriak sortzen du.

*GERO ETA HURRUNAGO, ORDUAN ETA ZAHARRAGO

ERLATIBOAK

r

ERTZ: Plakek elkar ukitzen duten tokiak.

PLAKEN TEKTONIKA

Prozesu geologikoen teoria osoa garatu zen; plaken tektonikaren teoria, hain zuzen.

Tuzo Wilsonek plaka kontzeptua soru zuen.

Plaka ozeanikoak

Litosfera ozeanikoz soilik osatuta.

Plaka mistoak

Litosfera kontinentalez nahiz ozeanikoz osatuta.

KONBERGENTEAK

Kontinenteek talka egiten dute.

Medikateak eta mendiak

Litosfera ozeanikoa suntsitzen da.

Subdukzio eremuak

EZAUGARRIAK:

Subdukzio-eremuak

Litosfera ozeanikoa suntsitzen da.

Jarduera sismiko eta bolkaniko handia sortzen da.

Magmatismoa sortzen da, hondoratzen den plakako basaltoa urtu egiten delako.

Metamorfismoa eta eraldaketak gertatzen dira, presioa eta temperatua handitu egiten direlako.

Kontinenteen talkaren ondoriozkoak

Litosfera kontinentala loditu egiten da, eta lodiera bikoiztera irits daiteke.

Mendikate bat edo talka-orogeno bat sortzen da, adibidez, Himalaia, Pirinioak, Medikate Betikoak.

Orogenoak igoera isostatikoa izaten du, litosferari mantuak egiten dion bultzadaren eraginez.

DIBERGENTEAK

Litosfera ozeanikoa sortzen da.

Dortsal ozeanikoak

EZAUGARRIAK

- Milaka kilometroko haustura eremuak dira, eta matuko materialak gainazalera ateratzen dira bertatik.
- Milioika urtean zehar eboluzionatuz, dortsal ozeanikoak edo urpeko medikateak sortzen dira.

Gainazal ozeaniko berriak sorrarazten du. Geruza hori mantuaren kanpoaldeko itsatsita gelditzen da, eta litosfera fin bat eratzen du.

Konbekzio-korronteen indar edo esfortzuarekin hausturaren bi aldeak aldendu egiten dira eta horrek magma basaltikoa etengabe kanporatzea errazten du. Hausturaren erdiko sakonuneari rift deritzo.

EBAKIDURAKOAK

Ertz kontserbadoreak edo pasiboak.

Faila eraldatzaileak

EZAUGARRIAK

Ez da gainazalik sortzen, ez eta suntsitzen ere.

Bi plaka horizontzlean eta kontrako noranzkoan higitzen direnean, eremua urratu eta faila eraldatzaileak eratzen dira.

Adibidez, San Andres faila

PLAKA BARNEKO FENOMENOAK.
GUNE BEROAK

r

Magma-lumek litosfera zulatzen dutenean, plaken barnean kokatzen dira eta hainbat fenomeno sortzen dira.

JATORRI BOLKANIKOKO UHARTEEN FORMAZIOA

NOLA?

Magma-luma batek gune bero bat sortzen du, eta horren ondorioz urpeko sumendi bat eratzen da

Magma pilaketaren eraginez sumendia ur azalera ateratzen da, eta jatorri bolkanikoko uharteak eratzen dira.

EZAUGARRIAK

Zenbat eta urrunago --> orduan eta zaharrago

Gune beroa beti leku berean dago

Gainean dagoen plaka mugitzen den neurrian, gune beroak ihesbide berriak zulatzen ditu, eta sumendiak sortzen dira

Sumendi horiek plakarekin batera mugitzen dira, eta ez-aktibo bihurtzen dira urrundu ahala

Adibidez: Kanariak

RIFTEN FORMAZIOA

NOLA?

Gandor termiko batetik datorren beroa litosfera kontinentala hausten hasten da, eta rifta eratzen da

Bi zatien artean litosfera ozeaniko berri bat sortzen hasten da, eta itsasoko urek harana betetzen dute eta dortsal berri bat eratzen da.

Gune beroak riftak eratu -- kontinente bat hausten has

Adiibidez: Afrikako ekialdeko Rift Haran Handia

Geruza zurrun hau larruazalez eta mantuaren gainazal-partez osatuta dago. Bi mota daude: kontinentala eta ozeanikoa. Bloketan bananduta dago (plaka litosferikoak), zeinak mugimendu horizonatalak eta bertikalak dituzten.

DEFORMAZIOAK

r

Lurrazaleko harriek etengabe jasaten dituzte hainbat esfortzuak, adibidez:Konpresio esfortzuakDistentsio esfortzuakEbakidura esfortzuakHarriek hiru deformazio mota izan ditzakete zenbait faktoreen arabera: Jasaten dituzten indarren iraupenaJasaten dituzten esfortzuren intentsitateaPresioaTenperaturaKonposizioaEzaugarri fisikoakEzaugarri kimikoak,

MOTAK

Elastikoak

Ez dira behin betiko deformazioak, indarra gelditzen denean materialak hasieran zuen forma hartzen baitu

Lurrikarek mota honetako deformazioak eragiten dituzte harrietan, uhin sismikoen
eraginez bibratzen dutenean

Plastikoak

Atzeraezinezko deformazioak dira, harriak milioika urtean
zehar konpresio-indar handien mende egotearen ondorioz gertatuak

Haustura eragiten dutenak

Atzeraezinezko deformazioak dira

Material zurrunetan gertatzen dira

Jasaten dituzten esfortzuak -dela konpresiokoak dela distentsiokoak- , handiagoak direnean harriek modu elastikoan zein plastikoan deformatzeko duten gaitasuna baino. Kasu horietan harriak hautsi egiten dira

TOLESTURAK

r

Denbora luzez konpresio- indar handiak jasatzean harrietan deformazio plastiko hauek gertatzen dira.

ELEMENTUAK

PLANO AXIALA

Tolestura bi zatitan banatu eta alde bakoitzean alpe bat uzten duen irudizko planoa da

Txanga-lerro guztiak barnean hartzen ditu.

ALPEAK

Tolesturaren bi alboetako zatiak dira, eta txangaren bi aldeetan daude

TXANGA LERROA

Kurbadura handieneko puntuak lotzen dituen irudizko lerroa da.

TXANGA

Tolestura osatzen duten geruza edo estratu bakoitzean kurbadura handiena duen zatia da.

NUKLEOA

Tolesturaren erdiko zatia da

Barrualdean dago.

MOTAK

ANTIKLINALAK

Geruza zaharrena tolesturaren nukleoan dago, eta gainerakoak haren inguruan, zaharrenetik berrienera.

Erraz identifikatzen dira, sarritan A itxura izaten baitute.

SINKLINALAK

Geruza berriena tolesturaren nukleoan dago, eta gainerakoak haren inguruan, berrienetik zaharrenera

Haran itxura edo V forma izaten dutelako identifikatzen dira.

*PLANO AXIALAREN POSIZIOAREN ARABERA

Zuzena edo simetrikoa

Plano axiala bertikala

Bi alpeak simetrikoak

Inklinatua edo makurra

Plano axialak 45 gradu baino gutxiagoko angelua eratzen du bertikalarekiko

Belaunikatua

Plano axialak 45 graduko angelua eratzen du bertikalarekiko

Alpeak zuzenak

Etzana edo errekunbentea

Plano axiala bertikalarekiko ia zuta da

HAUSTURAK

r

Harriak esfortzu gehiago jasateko gai ez direnean, hautsi egiten dira.Hausturak harriak haustea eragiten duten deformazioak dira, eta edozein indar motaren eragines gerta daitezke, adibidez:Konpresio indarrakDistentsio indarrakEbakidura indarrakGainera, hausturek askotariko tamaina izaten dute:Milimetro gutxikoakKilometrokoak

DIAKLASA

Harriak haustean zatiak higitzen ez badira eta lehengo tokian geratzen badira

Diaklasa tektonikoak kontsolidatutako harriek esfortzuak jasaten dituztenean gertatzen dira

FAILA

Hautsitako blokeak bata bestearekiko higitzen edo dislokatzen badira

Normalean, haustura hauekin batera lurrikarak gertatzen dira, batzuetan intentsitate handikoak, beste batzuetan gutxiagokoak

Dislokatutako blokeei failaren ezpain ere esaten zaie eta hiru mota daude

FAILA ZUZENA

Distentsio-esfortzuen eraginez sortzen dira.

Failaren ezpainak irristatu egiten dira, blokeak urruntzearen ondorioz.

ALDERANTZIZKO FAILA

Konpresio esfortzuek sortzen dituzte.

Faila hauetan failaren ezpain bat bestearen gainean jartzen da.

URRADURA FAILA

Ebakidura esfortzuen eraginez sortzen dira.

Failaren ezpainak horizontalean higitzen dira

FAILA-ELKARKETAK

Egitura konplexuak

Grabenak

Horstak

DEFORMAZIO KONPLEXUAK

Zamakaldura

Tolestura ia horizontal baten eta alderantzizko saila baten konbinazioa da

Failaren ezpain bat beste ezpain edo blokearen -hondoratuta dagoenaren- gainean lerratzen da

Gaineko azpaineko material zaharrenak hondoratutako ezpaineko material berrienen gainean kokatzen dira

Zamalkaduretan, geruzarik zaharrenak zamalkadura-planoaren gainean daude: geruza berrienak, aldiz, azpian.

Lerradura mantua

Eremu handiak hartzen dituen zamalkadura sistema bat da

Talka-orogenoetan sortzen da, bi plaken artean dauden materialek jasaten duten konpresio handiaren eraginez.