HERRI KIROLAK
Ingudea
-Ekitaldia minutu eta erdikoa izango da (90 segundo), gizonen zein emakumeen txapelketetan. -Berdinketa egongo balitz, lehenengo aritu dena izango litzateke irabazlea.
-Altxaldia baliozkotzat jotzeko, -ingudeak bai oinarria, bai goiko xafla jo beharko ditu. -Altxaldia ontzat goiko xafla jo ondoren emango da.
-Kirolariaren eskuak garbi egon beharko dute, bestelako produkturik gabe.
-Kirolariak laguntzaile bat erabili ahal izango du. -Horrek ezin izango du epailearen lana trabatu, -kirolaria ukitu, ezta materiala ere, ekitaldiak iraun artean.
-Ingudea edo egitura bera hautsiko balira, beste bat ekarri beharko litzateke. Ekitaldia berriz ere hasiko -litzateke atsedenaldi baten ondoren, epaileak ongi irizten dionean.
2010. urtean jokatu zen lehen aldiz Euskadiko Ingude-altxatze Txapelketa Aizarnazabalen. Joxe Lapazaran bizkaitarrak irabazi zuen txapela, 94 jasoaldirekin, eta bigarren Joakin Aioroa gelditu zen. Zazpi kirolari lehiatu ziren: Beñat Amade (Getxo), Mikel Irizar (Astigarraga), Unai Ardeo (Getxo), Joxe Lapazaran (Etxebarria), Joseba Sanchez (Ugao-Miravalles), Igotz Ardeo (Getxo) eta Joakin Aioroa (Ituren). Kirolari bakoitza 18 kiloko ingudearekin aritu zen minutu eta erdiko txandatan.
2011. urtean Euskadiko II. Ingude-altxatze Txapelketa Joakin Aioroa nafarrak irabazi zuen, Doneztebeko pilotalekuan (Nafarroa Garaia) 91 jasoaldi eginaz. Esan behar da, Jose Fernando Lapazaran bizkaitarrak duela ingude-altxatzearen errekorra, 100 jasoaldiko marka bikaina egina duelako.
Euskadiko txapelketaz gain, Zazpi Herrialdetako Txapelketa izeneko lehiaketan ohikoak dira ingude-altxatze probak. Hala ere, Iparraldeko diziplina guztietan gertatzen den moduan, ez dago belaunaldi gazteek erreleboa hartuko duten inolako zantzurik.
Jatoriia
Garai batean errementariak herriz-herri ibiltzen ziren lanean eta ingudea bizkar gainean eramaten zuten. Denborarekin baserritarren eta errementarien arteko indarra neurtzeko norgehiagokak sortu ziren eta ondoren, poliki-poliki, lehia haiek kirol bihurtu ziren.
Hasiera batean, ingude handiak erabiltzen zituzten eta indar eta trebetasun handia beharrezko ziren horiek mugitzeko. Gaur egun, ingudea ergonomikoki moldatua dago, pisu eta tamaina txikiagoa izan dezan.
Harri-zulatzaileak
Arauak
Jokaldia. Ordu erdian (30 minututan) 10 zentimetroko zulo gehien egiten dituen taldeak irabaziko du.
Taldeak botileroa eta harri-zulatzaile bat, bi edo hiruz osaturik egongo dira lehiaketa bakoitzaren arabera.
Berdinketa gertatzen bada, talde bakoitzak bukatu gabe utzi duen zuloa neurtuko da eta zulorik sakonenak irabaziko du.
Azken zuloa amaitu gabe gelditzen bada, haren zentimetroak zenbatuko dira.
Talde bakoitzak bi laztabin izango ditu eta zuloa garbitzeko ura erabil dezake.
Talde bakoitzak botilero bat edukiko du eta botilero horrek bi funtzio beteko ditu: batetik, ura sartzen du zuloetan (zuloa garbitzeko eta laztabina gehiegi ez berotzeko); bestetik, harri-zulatzaileen artean txandak antolatuko ditu.
Talde bakoitzeko epaile bana egongo da.
Botileroari zuloa amaituta dagoela iruditzen zaionean, epaileari deituko dio zuloa neur dezan. Epaileak 10 zentimetroko sakonera duela egiaztatzen badu, oniritzia ematen du eta talde horrek tanto bat lortu duela apuntatuko du.
Botileroak zuloak garbi ditzake, baina ezin izango du ez zulatzailea ezta laztabina ere ukitu.
Lehiaketan harri-zulatzaileren batek min hartuz gero, ezin izango dio beste batek ordezkatu.
Gaur egun eratorritako kirola
XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, arauak finkatzen hasi ziren. Udalerriek herri-kiroletako txapelketak antolatzen zituzten, eta horien artean harri-zulatzaileen apustuak antolatzen hasi ziren; adibidez, Tolosan eta Azpeitian. Garai hartan norgehiagokak bakarka egiten zituzten, ez taldean, gaur egun egiten diren bezala. Zuloen sakonera eta probaren iraupena aldatzen joan dira.
1930. urte aldera, Gerra Zibilaren aurretik, harri-zulatzaileen txapelketak ofizioaren desagerpenarekin batera galdu ziren. Mailu mekanikoa eta beste zenbait makina harrobietara eta meategietara iritsi zirenean, ez zen gehiago eskuz zulatzeko beharrik izan.
XX. mendearen bukaera aldera herri-kirol diziplina hura berreskuratu eta arautu egin zen eta 1978an lehen erronkak antolatu ziren Mendaroko Trinitate erromerian eta Markina-Xemeingo Arretxinaga auzoan. 1998an Ortuellako Euskal Jaiak zirela-eta, elkarte batek harri-zulatzaileen txapelketa antolatu zuen ondare historikoa berreskuratzeko asmoz.
Ortuellan antolatutako lehen probaren ondoren, 1999an lehia eta txapelketa ofizialak egiten hasi ziren. Txapelketez gain, harri-zulatzaileek erakustaldiak ere egiten dituzte, kirola ezagutarazteko. Harri-zulaketan urtero ospatzen den lehiaketari Euskadiko Txapelketa izena eman diote eta, hala, falta zen ofizialtasuna eskuratu du kirolak. Orain, lurralde bakoitzeko epaileak arduratzen dira probak ikuskatzeaz.
Harri-zulaketa berreskuratu dela esan badaiteke ere, hobetu eta indartu beharreko alderdiak gelditzen dira oraindik; adibidez, kirol hori beste euskal lurraldeetara hedatzea da eginbeharretako bat. Talde gehienak Bizkaia mendebaldekoak edo Gipuzkoa ipar-mendebaldekoak dira, hau da, burdina-minerala edo kareharria ateratzen zuten eremu ingurukoak eta, gainera, probarik gehienak Bizkaian bertan egiten dira. Talde berriak egongo balira, kirola errazago hedatuko litzateke Euskal Herri osora.
Jatorria
XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, harri-zulatzaileen lanbidea nahiko ohikoa zen harrobi eta meategietan. Garai bateko harri-zulatzaileek altzairuzko barrena edo laztabin luzeak eta pisutxuak (10 kilotik gorakoak batzuetan) erabiltzen zituzten lanerako. Haiekin bi metrotik gora sakonerako zuloak egiten zituzten askotan, ondoren dinamita-kartutxoak bertan sartu eta eztanda egin zezaten. Ogibide gogorra eta zaila zen, langileek hamar kilotik gorako laztabina eskuetan hartuta eman behar izaten baitzuten egun osoa. Horregatik gizon haiek oso preziatuak izan ohi ziren eta edozein beharginek baino soldata altuagoa jasotzen zuten; haien lana oso espezializatua zen eta “lehen mailako langileak” ziren.
Bizkaiko meatzeen zonaldean (Ortuella, Gallarta, Galdames, Trapagaran eta Muskiz) burdina erauzten zuten eta Euskal Herriko beste zonalde batzuetan, Gipuzkoa eta Bizkaia artean batez ere (Markina, Deba, Itziar, Eibar, Mendaro eta Elgoibar), kareharria. Inguru horietan egiten zituzten erronka eta apustuak herrietako eta auzoetako plazetara eraman ziren pixkanaka. Denbora gutxiren buruan harri-zulaketa festetako ikuskizunen artean ospetsu egin zen.
Giza probak
Jatorria eta gaur egun eratorria ezaugarria
Definizioa:Harria baserritarrarentzat beti izan da erronkarako aitzakia. Harria beren eguneroko eginbeharretan presente zegoen: harria baserriak, errepideak edo zubiak eraikitzeko behar zen eta harrobi-lanetan jende indartsuak egiten zuen lana. Pixkanaka eta euskaldunen zaletasuna piztuz, bata bestearen arteko erronkak sortuz joan ziren. Bizkaia aldean sustraitutako diziplina horren jatorria iragan urrunean galtzen da, baina ikertzaile batzuen arabera, XVIII. mendean baziren dagoeneko giza probak.
Gurutzegrama
Osa ezazu esaldi zuzena esaldiaren lehen zatia bigarrenarekin elkartuz. Horretarako kurtsorea esaldi baten gainean jarri eta arrastaka eraman ezazu dagokion esaldirarte
Arauak:
Arauak zehatzak: -Kirolariak harriek dituzten heldulekuetatik bultzatuz edo tiratuz gauzatu beharko du proba.
-Proba guztietan jartzen den ziria duen katetik tira behar da.
-Parte-hartzaileek katea, kakoa eta gerrikoa erabili ahal izango dute, bestelako ezer erantsi gabe.
-Proban bi lagunek edo gehiagok parte-hartzen dutenean, antolatzaileek nardaia jarri beharko dute.
-Parte-hartzaileek nahi duten motatako galtzerdiak, espartinak, oinetakoak eta abar erabili ahal izango dituzte, baina zola garbia izan behar dute.
-Giza probetan kronometratzailea probako partaideen ondoan joan ahal izango da, plazako ertz batean gelditu beharrean. -Bere lana kirolariei aholkua ematea izango da.
-Botileroa parte-hartzaileen ondoan joan daiteke, edaria emateko edo baten-batek gerrikoa aldatu behar badu laguntzeko.
-Matxura gertatzen denean, nardaia eta girgiluak hausten direlako edo katea hausten delako, gehienez 10 minutu erabiliko dira konponketak egiteko.
-Arauak orokorrak: -Probak, horretarako prestatutako probalekuetan egingo dira.
-Eraman beharreko harriek zulo bat izango dute aurreko aldean, katea pasatzeko eta ziria jartzeko.
-Probalariek plaza edo iltzea egin dutela ulertuko dugu, harriaren aurreko aldeak irteera gunearen beste aldean dagoen marka edo lerroa zapaltzen duenean.
-Harria ezin izango da probalekuko alboetako marketatik atera.
-Harriaren alde bertikaletako bat alboetako marretatik aterako balitz, “ustela” gertatuko litzateke. -Hori gertatzen denean, probalariek atzera egin beharko dute, harria bere osotasunean atera den gunetik baino atzerago egon arte.
-Proba-bukaera epaileak neurtuko du, harriaren aurreko aldean urrutien dagoen zatia kontuan hartuz.
-Proba bukatutakoan, epailea “ustela” adierazten ari bada, marka leku horri dagokiola ulertuko dugu, harria dagoen lekua kontuan hartu gabe.
-Proba guztietan plazako epaileak hartuko du parte. --Plazako epailea federazioko kide izango da.
