av PIEDAD NAVARRO 8 år siden
1846
Mer som dette
XIX. mendeaaren amaieran, Atapuercako mendilerroan (Burgos) trenbidea pasatzeko lubaki bat induskatu zenean, aztarnategi arkeologikoen multzo bat agerian geratu zen.
Aztarnategi horiek mundu osoan dira ezagunk, batetik, bertan aztarna ugari topatu zirelako, eta bestetik, espezie berri baten fosilak aurkitu zirelako: Homo antecessorenak, hain zuzen. Orain dela milioi bat urte, Afrikatik Europara sartu zen Homo antecessor espeziea.
2000. urtean, UNESCOk Gizadiaren Ondare deklaratu zituen Atapuercako aztarnategiak.
Monumentu megalitikoak ehorzketetarako erabiltzeko eraikitzen zituzten bereziki, eta oso luzaroan erabili zituzten, hala Neolitoan nola Metal Aroan. Horrez gain, megalitoak kolektiboak izan ohi ziren; hau da, ehorzketa askotarako erabiltzen zituzten Historiaurreko gizakiek.
Gaur egun, 800 trikuharri baino gehiago ezagutzen ditugu. honako hauek dira trikuharri ezagunenetako batzuk: Sorginaren Txabola eta Aizkomendi, Araban, eta Pagobakoitza eta Mandubi Zelaia, Gipuzkoan. Asko daude Aralar mendilerroan, Nafarroaren eta Gipuzkoaren artean.
Muinoak eta mendi-hegalak aukeratzen zituzten trikuharriak eraikitzeko. Ganbera laukizuzen edo poligonal soil bat zuten normalean, tumulu batez inguratua. Hilobi-ostilamenduarekin lurperatu ohi zituzten hildakoak: metalezko edo hezurrezko geziak, botoiak, sastakaiak eta zeramika.
Menhirrak eta harrespilak ere eraiki zituzten. Menhirrak edo iruinarriak harri luzangak dira, eta harrespilekin lotura dute. Ehorzketa gisa erabili ziren harrespilak, berezko hileta-erritu batekin: lehenik eta behin, gorpuak erraustu egiten ziren. esate baterako, hor ditugu Oihanleku eta Mulisko Gaina multzoa (Gipuzkoa); Mulisko Gaina lau harrespilez eta menhir batez osatuta dago.
Euskal lurraldean, du, eta dela 4000 urte agertu zen burdina lehenengo aldiz. Arian-arian, brontzea burdinaren lekua hartzen joan zen; azkenean, apaingarrietarako baino ez zuten erabiltzen brontzea.
Herrixkak aire zabalean, aterpe harritsuetan eta ibaiertzetan eraikitzen zituzten, baina Kantaurialdeko kostaldean, zenbait taldek leizeetan bizitzen jarraitzen zuten.
Oro har, defentsa natural oneko tokiak aukeratzen zituzten bizitzeko, hala nola leku garaiak eta iristen zailak; horren adibideetako bat Henaioko kastroa dugu, Araban. Halaber, komunikazio-bideetan ere kokatzen zituzten bizilekuak; horrelakoetan, hormekin gotortzen zituzten, hala egin zuten La Hoya herixkan, Araban.
Apurka-apurka, animaliak hezten hasi ziren, ehizatu beharrean, eta abeltzaintzak garapen handia izan zuen. Nekazaritza zabaltzen hasi zen, eta hegoaldean, zerealak landatzeko gune aproposagoa izanik, jarduera ekonomiko nagusi bihurtu zen. Burdinaren metalurgiak garapen hori nabarmen faboratu zuen. Burdinarekin batera, lurra lantzeko lanabesak eta armak asmatu ziren. Hazkuntza ekonomikoaren ondorioz, merkataritza ere garatu zen. Azkenik, tornu-zeramika izan zen beste aurrerapen teknikoetako bat.
Orain dela 4000 urte, gutxi gorabehera, Metalen Aroan hasi zen Iberiar penintsulan. Metal Aroan zabaldu zen kobrearen, brontzearen eta burdinaren erabilera.
Metal Aroaren hasieran, Los Millares-eko kultura garatu zen. Almerian aurkitutako herrixka harresidun batengatik du izen hori. herrixka horretan, ehorzketa kolektiboak topatu dira lur-tontor edo tumuluen azpian.
Geroago, El Argar-eko kultura nabarmen garatu zen penintsulako hego-ekialdean. Kultura horri dagozkion aztarnategietan, hauek aurkitu dira: herrixka harresidunak eta gune populatuen erdian kokatutako hilobiak, ostilamenduekin.
Etapa horretan, monumentu megalitiko asko eraiki ziren Iberiar penintsulan eta Balear uharteetan.
Duela 7000 urte inguru, Iberiar penintsulan Neolitoa hasi zen, eta lehen herrixka egonkorrak finkatu ziren. Zeramikazkoak dira garai hartako objektu ugarienak.
Iberiar penintsulako pintura neolitiko garrantzitsuenak ekialdean daude. Horregatik, Levanteko pintura deritze. Besteak beste, toki hauetako pinturak dira nabarmentzekoak: El Cogul (Lleida), La Valltorta (Castelló), La Araña (Valentzia) eta Alpera (Albacete).
Gizakia duela milioi urte atera zen Afrikatik, gutxi gorabehera eta Gibraltarko itsasartetik Europara iritsi zen. espainian historaurreko aztarna ugari aurkitu dira.
Orain arte, Orce-n (Granada) topatu dira giza aztarna zaharrenak; zehazki, orain dela 1,4 milioi urte inguru bizi zen haur baten esneko hortz bat aurkitu da bertan.
Atapuercan (Burgos) Paleolitoko aztarnategi arkeologikoen multzo garrantzitsu bat dago. Multzo horretan, orain dela 800000 urte inguru bertan Homo antecessor espeziea bizi zela frogatzen duten aztarna ugari aurkitu dira. Homo antecessoren ondoren, beste bi gizaki-espezie bizi ziren Iberiar penintsulan: Neanderthalgo gizakia, orain dela 60000 urte inguru, eta Homo sapiens, duela 40000 bat urte.
Kantauriar inguruko labar-pinturak Homo sapiensek eginak direla uste da; labar-pintura horien artean, nabarmentzekoak dira Altamirako leizekoak (Kantabria).
Gure arbasoek grabatuek egin zituzten arroken eta animalia-hezurren gainean, oso harri zorrotzen puntarekin.
Harrizko, bolizko edo hezurrezko eskultura txikiak ere egin zituzten. Oparoenak Venus deritzenak dira. oso sexu-organo garatuak dituzten emakumenak irudikatzen dituzte. Seguru asko, espirituek tribuko emakumeei emankortasuna emateko zizelkatzen zituzten horelako figurak.
Gizakiek orain dela 35000 urte inguru egin zituzten lehen artelanak, leizeetako paretak eta sabaiak pinturekin apaindu zituztenean. Horregatik deritzo arte mota horri labar-pintura: "arroketako arte" esan nahi du. Adibide hoberenak Altamirako leizean (Kantabria) eta Lascauxekoan (Frantzian) aurkitu dira.
Labar-pinturek ezaugarri hauek dituzte:
- Normalean, animalien figurak irudikatzen dituzte; estaerako oreinak, bisonteak, zaldiak etab. Animalia horiek isolatuta ageri ohi dira; hots, eszenarik osatu gabe.
- Oso errealistak dira. Izan ere, arrokaren zimurdurak aprobetxatzen dituzte bolumen-sentsazioa sortzeko.
- Polikromoak dira; hau da, kolore asko dituzte. Koloreak mineral-hautsetatik lortzen zituzten. Eskuekin edo animalia-ileekin egindako pintzelekin margotzen zuten.
Ez dakigu zergatik margotzen zituzten leizeak. Animalia errealistak irudikatzen zituztenez, historialari askoren ustez, ehiza faboratzeko erelijio-zeremonia baten parte ziren pinturak.
Aipatu labar-pinturaren ezaugarriak
Gure arbasoen lehen sinesmenak zerikusia zuten naturako indarrak eta astroak gurtzearekin. Gizakien bizitzan eragina zuten espirituak zeudela sinesten zuten; sinesmen horien arabera, espiritu horiek ehizatzen laguntzen zieten, gaixotasunengandik babesten zituzten, gaixotasunak eragiten zizkieten, eta heriotza ekartzen zieten. Horreregatik, espirituen mesedea eskuratzeko erritu magikoak egin ohi zituzten Paleolitoko pertsonek.
Neanderthalgo gizakia izan zen
hildakoak lurperatzen
hasi zen lehena. Ez dakigu zergatik egiten zuten: beharbada, maite zituztenenganako errespetua adierazteko, edo, agian, heriotzaren ondorengo bizitzan sinesten zutelako. Objektu baliotsuz (armak, zinginarriak, lepokoak, besokoak, eta abar) osatutako ostilamenduekin inguratzen zituzten hildakoak.
Paleolitoa historiaurreko lehen etapa d eta etaparik luzeena da. Lehen gizakiak agertu zirenean hasi zen, duela bost milioi urte inguru, eta nekazaritza eta abeltzaintza asmatu zirenera arte iraun zuen, orain del 10000 urte, gutxi gorabehera.
Paleolitoko gizakiak bilketari, ehizari eta arrantzari esker bizi ziren. Elikagai gehienak fruituak eta sustraiak bilduz lortzen zituzten garai hartako gizakiek.
Ehiza funtsezko jarduera zen. Harrizko punta zuten egurrezko lantzak erabiltzen zituzten mota guztietako animaliak ehizatzeko: oso handiak, hala nola hartzak eta bisonteak, nahuz txikiak, hala nola hegazti ttipiak eta saguak. Ehizatutako animalien haragia jaten zuten, eta hotzerako arropa egiteko erabiltzen zituzten larruak.
Arrantza askoz ere geroago hasi zen gizakia praktikatzen; zehazki, duela 70000 urte inguru. Gure arabasoek ibai eta itsasertzetan arrantzatzen zuten. Batzuetan, arrainak eskuekin harrapatzen zituzten; baina, beste baztuetan, berriz, tranpak eta hezurrezko arpoi sinpleak erabilten zituzten. Halaber, badakigu itsaskiak ere jaten zituztela, oskol huts ugari topatu baitira zenbait aztarnategietn.
Bilatu hurrengo tresnen ezaugarriak bi aldeko aizkora, gezi-punta, karrakailua, gubila, arpoia eta orratza.
Paleolitoan, gizataldeak toki batetik bestera ibiltzen ziren janariaren bila. Hprregatik, ez ziren denbora leku berean bizi: nomadak ziren.
Normalean, ibai edo laku baten alboan kokatzen ziren; hots, ur asko eta jateko landareak zituzten tokietan; horrez gain, animaliak edatera gertutatzen zirenez, errazago eiza zitzaketen.
Leku epeletan, aire zabalean bizi ziren. Leku hotzetan, aldiz adar eta larruekin txabolak egiten zituzten edo leizeetan babesten ziren.
Duela 500.000 urte inguru, sua kontrolatzen ikasi zuen gizakiak; aldaketa esanguratsua ekarri zuen horrek, hauek ahalbidetu baitzuen: leizeak argitzea, berotzea, janaria prestatzea, animalia basatiak lekutzea, eta tresna hobeak fabrikatzea.
Afrikan gizakiaren lehen arbasoak agertu zirenetik (duela bost milioi urte inguru) idazketa agertu zenera arte (orain dela 5000 urte inguru) igarotako denbora-tarteari. Historiaurrea ez zen garai berean amaitu toki guztietan, idazketa ez baitzen aldi berean azaldu munduko leku guztietan.
Paleolitoko gizakiak familia gutxi batzuez osatutako tribuetan bizi ziren: hogei eta berrogei bitarte izan ohi zen tribuetako pertsonen kopurua. Klanak ziren talde bereko pertsonez osatutako tribuen multzoak.
Tribuko kideek elkarri laguntzen zioten eta elkar babesten zuten. beraz, maitasun- eta solidaritate-sentimenduak zituzten. Adinekoak jakintsutzat hartzen ziren, eta, horregatik, tribuak zuzentzen zizkieten. Horrez gainera, narrazioak kontatzen zizkieten, taldearen historia azaltzeko.
Aita-amek seme-alabak elikatzen zituzten, eta, gainera, bizirik irauteko behar zuten guztia ere erakusten zieten; adibidez: nola topatu elikagaiak, nola egin sua, nola fabrikatu tresnak, nola josi larruak, eta abar. Txikitatik, haurrek zenbait lanetan laguntzen zuten, hala nola fruituak biltzen.
Tribuak harremanetan egon ohi ziren elkarrekin. Btzuetan, baterako ehiza-partidak ntolatzen zituzten, eta, amaitzean, harrapakina banatzen zuten. Beste batzuetan, tresnak, oskolak eta bestelako objektuak trukatzen zituzten. Batzuetan, tribuek aurre ematen zieten elkarri indarkeriaz, lurralde baten kontrola eskuratzeko.
Klimaren aldaketa eta lehen aurregizakiaren sorrera: 2':40"- 8':35"
Austrolophitecus: gure lehenengo arbasoa. Lucy 14':30"-24'
Glaziazio handia. Lehenengo gizakia: Homo habilis: 24'-36':30"
Homo ergaster: 37'-42'
Homo erectus: 42'-54':20"
Neanderthal: 54':20"- 1:07':30"
Neanderthal-Homo sapiens: 1:7':30"-1:24'
Homo sapiens: 1:24':00"
Gizakiak eboluzio-prozesu luze baten ondorioz sortu ginen. Eboluzio-prozesu horri hominizazio deritzo, tea, horren bidez, gaur egun gainerako primateetatik bereizten gaituzten ezaugarriak hartu zituzten gure arabasoek apurka-apurka:
- Hankabiko bihurtu ginenean, hots, eskuak erabili gabe bi hanketan ibiltzen hasi ginenean, eskuak libre geratu zitzaizkigun et gure ikuseremua areagotu egin zen.
- Kontrajar daitezkeen erpuruekin, eskuak doitasun handiko pintza bihurtu ziren, objektuak manipulatu eta tresnak sortzeko.
- Gure garuna handi eta konplexuagoa egin zenean, pentsatzeko eta hitz egiteko gaitasunak garatu genituen.
Euskal lurraldean berandu hasi zen Neolitoa, baina erabat aldatu ziren bizimoduak etapa horretan. Harria leuntzen eta zeramika egiten hasi ziren, eta bizirik irauteko ehizatzen, fruituak biltzen, arrantzatzen eta itsaskiak biltzen jarraitzen bazuten ere, giza komunitateek nekazaritza eta abeltzaintza (ahuntzak, ardiak, txerriak eta behiak etxekotzen hasi ziren) aurkitu zituzten apurka-apurka.
Gainera, oinarrizko hirigintza ere agertu zen, txabolaz osatutako herrixka txikiak eraikitzen hasi zirenean.
Euskadiko aztarnategi neolitikoek gure lurraldean gertatutako bilakaera horren aztranak utzi dizkigute. Horren adierazgarri dira hauek: Areatza eta Kobeaga, Bizkaian; Marizulo eta Herriko Barra, Gipuzkoan; eta Fuente Hoz, Los Husos eta Peña Larga, Araban.
Euskal lurraldean Historiaurreko aztarnategi ugari daude. Nabarmentzekoa da Paleolitoko labar-artearen euskal ondarea, eta horregatik, Historiaurreko artearen Europako garrantzitsuenaren parte da.
Gizakia euskal lurraldean egon izanari buruzko daturik zaharrenak Behe paleolitokoak dira: duela 200000 urte inguru, bazeuden gizakiak Euskadin. Edonola ere, Paleolito osoko aztarna ugari daude euskadin, oro har.
Paleolitoan lehen arte-adierazpenak agertu ziren. Horretarako gehien erabilitako baliabideak leizeetako horma harritsuetako pintura eta grabatua izan ziren: sabaietan nahiz hormetan egiten zituzten irudiak, tonu beltz eta gorrietan; arte-mota horri labar-arte deritzo. Bisonteak eta zaldiak dira euskal leizeetan gehien irudikatutako animaliak. Hein txikiagoan, beste hainbat animalia ere irudikatu zituzten euskal leizeetan: ahuntzak, elur-oreinak, hartzak, arrainak, eta abar. Interpretatzen zailak diren bestelako zeinu batzuk ere topatu dira, eskuen siluetez gain. Paleolitoko euskal labar-artearen adibide nabarmenenak hauek dira: Santimamiñe, Altxerri, Ekain eta Isturitze.
Paleolitoko zenbait azatrnategitan, era berean, gizatalde nomaden eta ehiztari-biltzaileen animalia-hezur, ehiza-arma eta lan-tresna ugari ere aurkitu dira.
Isturitzeko leizean, adibidez, figura geometrikoak eta animalia-figurak dituzten hagaxkak eta makilak aurkitu dira, baita hezurrezko pieza grabatuak ere, zaldi formakoak, zintzilikario gisa erabiltzeko zuloak dituztenak. horregatik, Isturitz aztarnategi paleolitiko garrantzitsuenetakotzat jotzen da munduan.
Neolitoaren amaierako aldian eta Metal Aroan, monumentu handiak eraikin ziren harri handiz: megalitoak. Historiako lehen arkitektura-manifestazioak izan ziren megalitoak. Monumentu megalitikoek hainbat forma zituzten:
- Menhirrak harri handi luzangak ziren, eta lurrean iltzatzen ziren, posizio bertikalean. Beharbada, Eguzkia gurtzeko tokiak seinalatzen zituzten.
- Trikuharriak egitura hau zuten monumentuak ziren: lurrean iltzatutako harri handiak, eta gainean, lauza bertikalak. Hilobi kolektiboak ziren.
- Harrespilak menhir ugariz osatutako barruti biribilak ziren. Beharbada, santutegi gisa erabiltzen zituzten.
Egin hurrengo definizioak: megalitoa, iruinarria, trikuharria, harrespila.
Duela 5000 urte inguru, hiru jazoera garrantzitsu gertatu ziren:
- Gurpilak garraioak hobetu zituen, gurdietan merkantzia kantitate handiak garraiatzea ahalbidetu baitzuen.
- Belari esker, haizearen indarra erabiltzen hasi ziren: ontziak gero eta handiagoak ziren, eta pertsona eta merkantzia gehiago garraiatzen zituzten.
- Goldearekin aitzurrarekin baino lurralde zati handiagoak golda zitezkeen, eta bizkorrago, animalien tiro-indarra erabiltzen baitzen.
Beste aurrerapauso batzuk: ureztatzea eta kanalak asmatu ziren, hiri eta soroetara ura eramateko.
Azaldu sortutako asmakizunak.
Metalek gizakien bizimodua aladatu zuten:
- Leku guztietan ez dago metal ugari, eta, beraz, metal ugariko lurraldeen eta gainerakoen artean merkataritza garatu zen.
- Merakataritza-bideetako herrixkak aberastu egin ziren, biztanle gehiago hartu zituzten, eta hiri txiki bihurtu ziren.
Toki aberatsenak kontrolatzeko borrokak areagotu egin ziren, eta herri batzuek beste batzuk menderatu zituzten.
- Lanbide berriak sortu ziren: gerrariek biztanleria defendatzen zuten, apaizek erlijio-errituen ardura hartu zuten, eta merkatariek produktuak erosten eta saltzen zituzten.
- Gizarte-banaketak areagotu egin ziren: apaizak, gerrariak eta aberatsak pribilegiatu bihurtu ziren.
Aipatu bizimoduan egindako aldaketa guztiak
Duela 7000 bat urte, gizakiak metalezko objektuak fabrikatzen hasi ziren. Lehendabizi, kobrea erabiltzen hasi ziren; geroago, brontzea (eztainua eta kobrea oinarritzat dituen aleazioa, gogorragoa); geroago, burdina, are metal gogorragoa. Horrela, metalez hanbat lanabes egiteko aukera izan zuten: armak, tresnak, apaingarriak eta abar.
Neolitoan, lurra lan tzearekin loturiko naturako indarrak gurtzen zituzten pertsonek; adibidez, euria, Eguzkia eta izarrak. Emankortasuna gurtzeak ere garrantzi handia izan zuen, eta buztinezko figura txikiekin irudikatzen zuten gurtza hori. Emankortasun-jainkosa edo ama-jainkosa deritze horrelako figurei, eta lurperatu egiten ziren, uzta onak faboratzeko.
Hildakoak lurperatzen zituzten, ostilamendu batez inguratuta. Ehorzketen multzoei nekropoli deritze, eta normalean herrixketatik kanpo egoten ziren.
Arteak Neolitoa aldatu zuen. Hasieran, giza figurak oso modu eskematikoan irudikatzen ziren, baina, apurka-apurka, protagonismo handiagoa hartu zuten, eta eszenak irudikatzen hasi ziren. Orokorrean, kolore bakar batez margotzen ziren. Adibide onenetako batzuk Espainian daude, Levanteko pinturetan.
Esan arte neolitokoaren ezaugarriak
Neolitoan aurrekarada tekniko garrantzitsuak gertatu ziren; zehazki, nabarmentzekoak dira hauek:
- Harri landua erabiltzen hasi ziren tresnak fabrikatzeko, hala nola goldatzeko aitzurrak, segatzeko igitaiak, edo haziak irintzeko errotak.
- Ehunak fabrikatzen hasi zren landu gabeko ehungailuetan.
- Zeramika asmatu zuten: eskuz modelatzen zuten. Zeramikari esker, haziak gordetzeko ontziak nahiz jateko eta janaria prestatzeko kaikuak fabrikatzen zituzten.
Aipatu gertatutako aurrerakada teknikoak
Lurra lantzeko, lantzen zituzten lurren aldamenean bizi behar zuten pertsonek. Horregatik, sedentario bihurtu ziren, edo beste modu batean esanda, toki jakin batean kokatu ziren iraunkorki. Horrela sortu ziren, hain zuzen ere, lehen herrixkak. Ibaietatik gertu egon ohi ziren herrixkak, soroak ureztatu behar baitziren, eta pertsonek eta ganaduak ur ugari behar baitzuten.
Herrixketan, pertsonak hainbat lanetan espezializatu ziren: batzuek soroak lantzen zituzten; beste batzuek, berriz, ganadua zaintzen zuten; eta gainerakoa, azkenik, eskulangileak ziren.
Herrixketako biztanle batzuek lurrak eta ganadua metatzen zituzten: jabetza pribatua sortu zen. Horrek, era berean, desberdintasun sozialak eragin zituen taldeko kideen artean.
Duela 10000 urte, gutxi gorabehera, Ekialde Erdikoan, landareak landatzen eta animaliak hezten ikasi zute n gizakiek, eta, horren ondorioz, erabat aldatu zen gizakien bizimodua.
Beharbada, nekazaritza naturari begiratzeagatik asmatu zen: seguru asko, zenbait pertsona konturatu ziren hazi bat lurrera erortzean, landare bat hazten zela hortik gutxira. Hazitako lehen espezieak hauek izan ziren: garia Ekialde Erdikoan eta Europan; arroza Asian; eta artoa eta patatak Amerikan.
Bestalde, gizakiak animaliak hezten hasi ziren, beharbada, ulertu zutenean animaliak itxituretan edukitzea ehizatzea baino praktikoagoa zela, haragia eta esnea lortzeko. Hezten hasi ziren lehen animaliak txakurra, ardia,ahuntza, idia eta zaldia izan ziren.
Halere, gizakiek ehizatzen eta fruituak biltzen jarraitu zuten, baina ehizak eta bilketak bizizrik irauteko modu bakarrak izateari utzi zioten, gizakiek elikagaiak produzitzen ikasi zutenean.
Aipatu hazitako espezieak eta etxekotutako animaliak.
